TERJEMAHAN BEBAS
& NASKAH ASLI “SERAT WULANG REH”
Karangan : Sri
Pakubuwana IV
Penyunting : Drs.
Darusuprapta
Penerbit : Redaksi
Majalah Minggun JAYA BAYA – Surabaya
Tahun : November 1982
Penerjemah : Pujo
Prayitno
I.
NYANYIAN : DHANDHANGGULA
1.
Pamedhare wasitining ati // cumanthaka
aniru pujangga // dahat mudha ing batine // nanging kedah ginunggung // datan
wruh yen akeh ngesemi // ameksa angrumpaka // basa kang kalantur //
tutur kang katula-tula // tinalaten rinuruh kalawan ririh // mrih padhanging
sasmita.
Menggelarkan suara hati // memberanikan
diri meniru para pujangga // karena masih muda dalam pikirannya // sehingga
perlu di besarkan hatinya // walau tidak mengetahui bahwa banyak yang
meremehkannya // Karena memaksakan diri merangkai // bahasa yang melantur //
nasihat yang sudah terlupakan // dikerjakan dengan ketelatenan dihayati dan
dengan pelan-pelan // agar terang makna yang diharapkannya.
2.
Sasmitaning ngaurip puniki // mapan ewuh
yen ora wruha // tan jumeneng uripe // akeh kang ngaku-aku // pangrasane sampun
udani // tur durung weruh ing rasa // rasa kang satuhu // rasaning rasa punika
// upayanen darapon sampurna ugi // ing kauripan.
Rahasia kehidupan sesungguhnya // memang
sulit jika tidak mengetahuinya // sehingga tidak tegak dalam hidupnya // banyak
yang mengaku-aku // merasa bahwa telah memahami // namun belum memahami tentang
rasa // Atas rasa yang sebenarnya // rasa dari rasa itu juga // carilah hingga
juga hingga sempurna // di dalam hidupnya.
3
Jroning Kuran nggoning rasa yekti,//
nanging ta pilih ingkang uninga,// kajaba lawan tuduhe,// nora kena denawur,//
ing satemah nora pinanggih,// mundhak katalanjukan,// temah sasar susur,// yen
sira ayun waskitha, // sampurnane ing badanira puniki,// sira anggugurua.
Kandungan Al-Qur’an adalah tempatnya
ilmu rasa yang sebenarnya // Namun hanya yang terpilih yang bisa memahaminya //
dengan jalan mendapat petunjuk dari-Nya // tidak boleh di kira-kira // sehingga
justru tidak akan bisa ditemukan // karena tidak bisa menjangkaunya // sehinnga
justru akan tersesat dan salah tafsir // Jika engkau ingin mengerti //
kesempurnaan di dalam dirimu ini // maka bergurulah.
4
Nanging yen sira ngguguru kaki,//
amiliha manungsa kang nyata,// ingkang becik martabate, /sarta kang wruh ing
kukum,// kang ngibadah lan kang wirangi, // sokur oleh wong tapa, // ingkang
wus amungkul,// tan mikir pawewehing liyan,// iku pantes
sira guronana, // sartane kawruhana.
Namun jika berguru wahai anakku //
pilihlah manusia yang sudah nyata // yang baik akhlaknya // serta yang memahami
hukum // yang ahli ibadah dan ahli mengendalikan diri // sangat beruntung jika
mendapatkan ahli Tafakur // yang telah meninggalkan urusan dunia // sehingga
sudah tidak memikirkan pemberian orang lain // itu yang pantas tempat engkau
berguru // serta syarat dan rukun berguru pun harus kau ketahui.
5
Lamun ana wong micareng ngelmi,// tan
mupakat ing patang prakara,// aja sira age-age,// anganggep nyatanipun,//
saringana dipun baresih,// limbangen lan kang patang prakara rumuhun,// dalil
kadis lan ijemak,// lan kiyase papat iku salah siji,// anaa kang mupakat.
Jika ada seseorang ahli ilmu // jika
tidak sesuai dengan empat hal // janganlah engkau segera // mempercayai
kebenarannya // telitilah dengan benar // pertimbangkan dahulu kebenarannya
dengan empat perkara // yaitu dengan Dalil Khadits, Ijma’ // dan Kiyas, di
antara yang empat itu salah satunya // harus ada yang mendasarinya.
6
Ana uga kena den antepi,// yen ucul saka
patang prakara,// nora enak legetane,// tan wurung tinggal wektu,// panganggepe
wus angengkoki,// aja kudu sembahyang,// wus salat katengsun,//
banjure mbuwang sarengat,// batal karam nora nganggo den rawati, // bubrah sakehing
tata.
Jika ada yang cocok beru bisa dipercaya
kebenarannya // jika tidak sesuai dengan yang empat hal tersebut // tidak enak
jika dijalankannya // akhirnya hanya menghabiskan waktu saja // Anggapanya
telah menguasai // Sebagai contoh ada yang mengajarkan : Jangan mengerjakan
Shalat // karena dahulunya telah menjalankannya // Sehingga hal itu
meninggalkan syari’at // batal dan kharam tidak di jaga // sehingga merusak
aturan.
7
Angel temen ing jaman samangkin,// ingkang
pantes kena ginuronan, // akeh wong jaja ngelmune,// lan arang ingkang manut,//
yen wong ngelmu ingkang netepi,// ing panggawening sarak den arani luput,//
nanging ta asesenengan,// nora kena den wor kakarepaneki,// papancene
priyangga.
Sangat sulit di jaman sekarang //
mencari yang pantas untuk dijadikan guru // banyak orang yang tidak tepat
ilmunya // karena jarang yang memakai pedoman // jika orang yang ilmunya
berpedoman // atas aturan Syari’at disebut orang yang salah // karena
hanya mengikuti kesenangannya saja // tidak mau dibenarkan atas yang
disenanginya // hanya perpedoman pada kebenarannya sendiri.
8
Ingkang lumrah ing mangsa puniki,// mapan
guru ingkang golek sabat,// tuhu kuwalik karepe,// kang wus lumrah karuhun,//
jaman kuna mapan si murid,// ingkang padha ngupaya,// kudu angguguru,// ing
mengko iki ta nora, //kyai guru naruthuk ngupaya murid,// dadya kanthinira.
Pada umumny di jaman sekarang // adalah
gurulah yang mencari murid // sungguh sangat terbalik cita-citanya // Karena
pada jaman dahulu pada umumnya // bahwa muridlah // yang mencari dan berusaha
// untuk berguru // sedangkan sekarang justru tidak demikian // justru guru
yang menghendaki untuk mencari murid // untuk dijadidkan muridnya.
II.
NYANYIAN : KINANTHI
1
Padha gulangen ing kalbu,// ing sasmita
amrip lantip,// aja pijer mangan nendra,// ing kaprawiran den kesthi,// pesunen
sarinira// sudanen dhahar lan guling.
Latihlah hatimu // tentang suara hati
agar menjadi ahli // jangan terlalu banyak makan dan tidur // tentang sifat
keperwiraan agar menjadi cita-cita // ambilah intisarinya // kurangilah makan
dan minum.
2
Dadia lakunireku,// cegah dhahar lawan
guling,// lan aja sukan-sukan,// anganggoa sawatawis,// ala watake wong suka,//
nyuda prayitnaning batin.
Jadikanlah kebiasaan // menahan makan
dan tidur // dan jangan bersuka-suka // bersuka-sukalah sekedarnya // karena
jelek watak atas orang yang senang bersuka-suka // karena akan mengurangi
kewaspadaan batin.
3
Yen wis tinitah wong agung,// aja sira
nggunggung dhiri,// aja leket lan wong ala,// kang ala lakunireki,// nora wurung
ngajak-ajak,// satemah anunulari.
Jika sudah ditakdirkan menjadi orang
terhormat // janganlah engkau menguja diri // jangan bersahabat dengan orang
yang bersifat jahat // yang jelek kelakuannya // tidak lain selalu mengajak //
sehingga engkau tertular sifat jeleknya.
4
Nadyan asor wijilipun,// yen kalakuane
becik,// utawa sugih carita,// carita kang dadi misil,// iku pantes
raketana,// darapin mundhak kang budi.
Walau keturunan rakyat jelata // jika
kelakuannya baik // atau banyak cerita // cerita yang bisa dijadikan pelajaran
// itu yang pantas engkau jadikan sahabat // dengan harapan akan memperbaiki
budi pekerti.
5
Yen wong anom pan wis tamtu,//
manut marang kang ngadhepi,// yen kang ngadhep akeh bangsat,// datan wurung
bisa juti,// yen kang ngadhep keh durjana,// nora wurung bisa maling.
Jika orang muda memang sudah pasti //
tergantung yang menjadi pergaulannya // jika bergaul dengan penjahat //
akhirnya pun akan mengetahui ilmunya // jika yang menjadi teman bermainnya para
durjana // tidak lain akan mengetahui ilmu pencuri.
6
Sanajan ta nora milu,// pasthi wruh
solahing maling,// kaya mangkono sabarang,// panggawe ala puniki,// sok weruha
nuli bisa,// yeku panuntuning eblis.
Walau tidak ikut mencuri // pasti akan
mengetahui kelakuan pencuri // seperti itulah dalam pergaulan // Perbuatan
jelek itu // jika mengetahui maka akan bisa melakukannya // itulah arahan dan
ajakan iblis.
7
Panggawe becik puniku,// gampang yen wus
den lakoni,// angel yen durung kalakyan,// arasa-arasen nglakoni,// tur iku den
lakonana,// mupangati badaneki.
Perbuatan baik itu // mudah jika sudah
dijalankan // sulit jika belum dilaksanakan // karena malas untuk memulainya //
namun jika dijalankan // bermanfaat bagi diri.
8
Lan wong anom-anom iku,// kang kanggo ing
mangsa iki,// andhap-asor dipun simpar,// umbag gumunggung ing dhiri,// obral
umuk kang den gulang,// kumenthus lawan kumaki.
Dan orang muda itu // di masa sekarang
// sifat sopan sampun telah ditinggalkan // karena sangat menyombongkan diri //
mengobral cerita bohong yang selalu dijalankan // mengaku pintar dan mengaku
bisa.
9
Sapa sira sapa ingsun,// angalunyat sarta
edir,// iku lalabete uga,// nonoman adoh wong becik,// emoh angrungu carita,//
carita ala lan becik.
Siapa dirimu siapa saya // berlagak dan
bergaya // itu semua karena bekas dari // anak muda yang menjauhi orang baik //
tidak mau mendengarkan cerita // atas cerita yang jelek dan cerita yang baik.
10
Carita pan wus kalaku,// panggawe ala lan
becik,// tindak bener lan kang ora,// kalebu jro cariteki,// mulane aran
carita,// kabeh-kabeh den kawruhi.
Cerita memang sudah menceritakan //
perbuatan jahat dan perbuatan baik // kelakuan yang benar dan yang salah //
sudah termuat di dalam cerita // sehingga disebut cerita // semuanya harus
dimuatnya.
11
Mulane wong anom iku,// becik ingkang
ataberi,// jajagongan lan wong wong tuwa,// ingkang sugih kojah ugi,// kojah
iku warna-warna,// ana ala ana becik.
Sehingga anak muda itu // lebih baik
rajin // duduk bersama dengan orang tua // yang mempunyai banyak cerita // cerita
itu bermacam-macam // ada yang baik dan ada yang tidak baik.
12
Ingkang becik kojahipun,// sira anggoa
kang pasthi,// ingkang ala singgahana,// aja sira anglakoni,// lan den awas
wong akojah,// iya ing mangsa puniki.
Cerita yang baik itu // kamu pakai
dengan benar // cerita yang jelek hindarirlah // janganlah kau lakukan cerita
yang jelek itu // dan hati-hatilah dalam bercerita // karena di jaman sekarang
itu.
13
Akeh wong kang sugih wuwus,
,// nanging den sampar pakolih, ,// amung badane
priyangga, ,// kang den pakolihken ugi, ,// panastene
kang den umbar, ,// tan na nganggo sawatawis.
Banyak orang yang pintar bercerita //
namun di buang cerita baiknya // hanya badan sendiri /// yang dijadikan contoh
dalam ceritanya // panas hatinya yang di uraikan // tidak mempergunakan
pertimbangan.
14
Aja na wong bisa tutur,
,// ngemungna ingsun pribadi, ,// aja na kang amamadha,
,// angrasa pinter pribadi, ,// iku setan
nunjang-nunjang, ,// tan pantes dipun pareki.
Jangan sampai ada yang bisa bercerita //
hanya dirinya sendiri saja // jangan sampai ada yang menyamainya // karena
merasa paling pinter // itu sifat setan yang tersesat // tidak pantas untuk
didekati.
15
Sikokna den kaya asu, ,// yen
wong kang mangkono ugi, ,// dahwen open nora layak,// yen
sira sandhingan linggih, ,// nora wurung
katularan,// becik singkarana ugi.
Katailah bagaikan anjing // jika orang
yang demikian biasanya juga // mempunyai sifat yang tidak baik suka mencampuri
urusan orang // jika kamu jadikan teman duduk // akhirnya pun kamu akan
tertular // lebih baik kamu hindari saja.
16
Poma-poma wekasingsun, // mring
kang maca layang iki,,// lahir batin den
estokna,// saunine layang iki, // lan den bekti mring
wong tuwa,// ing lahir prapta ing batin.
Perhatikanlah pesanku ini // kepada yang
membaca Serat ini // lahir batin patuhilah // isi dari Serat ini // dan
berbaktilah kepada kedua orang tua // dalam lahir maupun dalam batin.
III.
NYANYIAN : GAMBUH
1
Sekar gambuh ping catur,
,// kang cinatur polah kang kalantur, ,// tanpa tutur
katula-tula katali, ,// kadaluwarsa katutuh, ,// kapatuh
pan dadi awon.
Tembang Gambuh yang empat // yang
dikisahkan perbuatan yang berlebihan // tanpa cerita akan menemui sengsara //
terlambat dan dipersalahkan // dituduh sehingga menjadi jelek.
2
Aja nganti kabanjur,
,// sabarang polah kang nora jujur, ,// yen kabanjur
sayekti kojur tan becik, ,// becik ngupayaa iku,
,// pitutur ingkang sayektos.
Janganlah sampai terlanjur // terhadap
perbuatan yang tidak jujur // jika terlanjur pasti hancur dan tidak baik //
lebih baik mencari saja // nasihat yang baik-baik.
3
Pitutur bener iku,
,// sayektine apantes tiniru, ,// nadyan metu saking wong
sudra papeki, ,// lamun becik nggone muruk, ,// iku
pantes sira anggo.
Nasihat baik itu // sesungguhnya pantas
untuk ditiru // walau nasihat itu berasal dari orang baisa // jika baik isi
ajarannya // itu sangat baik jika kamu pakai.
4
Ana pocapanipun, // adiguna
adigang adigung,,// pan adigang kidang adigung pan
esthi,,// adiguna ula iku,,// telu pisan mati sampyoh.
Ada ucapan yang mengatakan // Adiguna
(mengandalkan kesaktiannya), adigang (mengandalkan kelincahannya), adigung
(mengandalkan kekuatannya) // Yang mengandalkan kecepatannya itu adalah Kijang,
yang mengandalkan kekuatannya itu Gajah // yang mengandalkan kesaktiannya itu
Ular // ketiganya mati bersama-sama.
5
Si kidang
umbagipun,// angandelken kebat lumumpatipun,// pan gajah
ngandelaken geng a-inggil, ,// ula ngandelaken iku,
,// mandine kalamun nyakot.
Kesombongan si Kidang // mengandalkan
cepat lompatannya // dan Gajah menyombongkan tinggi besarnya // Ular
menyombongkan // ampuh bisanya jika menggigit.
6
Iku upamanipun, ,// aja
ngandelkaken sira iku, ,// suteng nata iya sapa ingkang wani,
,// iku ambege wong digung, ,// ing wusana dadi asor.
Itu sebagai ibaratnya // janganlah kau
menyombongkan // karena putra raja siapakah yang akan berani // itu kesombongan
orang yang merasa kuat // akhirnya akan menjadi kalah.
7
Adiguna puniku,// ngandelaken
kapinteranipun,// samubarang kabisan dipun dheweki, // sapa pinter
kaya ingsun, ,// tuging prana nora injoh.
Kelincahan itu // mengandalkan
kepandaiannya // segala ke ahlian dimiliki sendiri // sipakah yang pandai
seperti saya ini // pada akhirnya tidak bisa apa-apa.
8
Ambeg adigang iku, // ngandelaken
ing kasuranipun, // para tantang candhala anyanayampahi,
// tinemenan nora pecus, // satemah dadi guguyon.
Yang mengandalkan kelincahannya itu //
Mengandalkan kecepatannya // suka menantang hal yang tidak baik dan suka
mendoakan kejelekan // jika dinyatakan maka tidak bisa apa-apa // sehingga
menjadi tertawaan.
9
Ing wong urip puniku, ,// aja
nganggo ambeg kang tetelu, ,// anganggoa rereh ririh ngati-ati,
,// den kawangwang barang laku, ,// den waskitha solahing
wong.
Di dalam kehidupan ini // jangan
bersikap seperti tiga yang tersebut // bersikaplah sabar dan hati-hati //
pertimbangkanlah dalam setiap tindakan // dan pahamilah kelakuan setiap
manusia.
10
Dene katelu iku, ,// si kidang
suka ing patinipun, ,// pan si gajah alena patinereki,
// si ula ing patinipun, ,// ngandelken upase mandos.
Sedangkan sifat tiga
tersebut // Sifat Kidang mengarah kepada kematian // dan si Gajah
karena celaka matinya // sedang si Ular matinya // karena mengandalkan
rancunnya.
11
Katelu nora patut, ,// yen
tiniru mapan dadi luput, ,// titikane wong anom kurang wawadi,
,// bungah akeh wong anggunggung, // wekasane
kajalomprong.
Ketiganya sangat tidak pantas // jika
dituri akan menjadi celaka // sifat bagi yang masih muda bisa terlihat dari
kurang berhati-hati // senang hatinya bila banyak yang mengagungkannya // pada
akhirnya akan celaka.
12
Yen wong anom puniku,
,// kakehan panggunggung dadi kumprung, ,// pengung bingung
wekasane pan angoling, ,// yen den gunggung muncu-muncu,
,// kaya wudun meh mecothot.
Jika yang masih muda adalah // jika
banyak yang mengagungkannya akan menjadi semaunya // bodoh dan
bingung yang akhirnya tidak bisa apa-apa // jika di puja membanggakan diri //
bagaikan penyakit udun hampir pecah.
13
Ing wong kang padha nggunggung, ,// pan
sepele iku pamrihipun, ,// mung warege wadhuk kalimising lathi,
,// lan telesing gondhangipun, ,// ruruba alaning uwong.
Sedangkan bagi yang memujanya // sangat
sederhana tujuannya // hanya menginginkan kenyangnya perut dan basah bibirnya
// dan basah tenggorokannya // sehingga mengumbar kesalahan orang lain.
14
Amrih pareka iku, ,// yen wus
kanggep nuli gawe umuk, ,// pan wong akeh sayektine padha wedi,
,// tan wurung tanpa pisungsung, ,// adol sanggup
sakehing wong.
Agar mudah untuk mendeatinya // jika
sudah dianggap kemudian membuat cerita bohong // agar orang banyak menjadi
takut // yang pada akhirnrya tidak mendapatkan apa-apa // menjual keasnggupan
kepada semua orang.
15
Yen wong mangkono iku, ,// nora
pantes cedhak mring wong agung, ,// nora wurung anuntun panggawe
juti,// nanging ana pantesipun, ,// wong mangkono
didhedheplok.
Jika orang yang demikian itu // tidak
pantas dekat dengan pembesar // pada akhirnya menuntun pada perbuatan baik //
namun ada juga pantasnya // orang yang demikian di tunjukan
kekurangannya.
16
Aja kakehan sanggup,// durung
weruh tuture angupruk, // tutur nempil panganggepe wruh
pribadi,,// pangrasane keh wong nggunggung,,// kang wis weruh
amalengos.
Jangan kebanyak mengaku bisa // karena belum tau hanya banyak omongnya saja
// cerita meminjam dianggapnya bisa dengan sendirinya // dalam perasaanya akan
banyak yang akan memujanya // bagi yang telah mengetahuinya akan membuang muka.
17
Aja nganggo sireku,
,// kalakuan kang mangkono iku, ,// datan wurung tinitenan
den cireni, ,// mring pawong sanak sadulur, ,// nora nana
kang pitados.
Janganlah engkau pakai // kelakaun yang
seperti itu // tidak lain akan diperhatikan dan di perhatikan kekurangannya //
oleh para kerabat dan saudaranya // yang akhirnya tidak akan ada yang
mempercayainya lagi.
IV.
NYANYIAN : PANGKUR
1
Kang sekar pangkur winarna,
// lalabuhan kang kanggo wong ngaurip, // ala lan becik puniku,
,// prayoga kawruhana, ,// adat waton puniku
dipun kadulu, ,// miwah ta ing tatakrama, ,// den kaesthi
siyang ratri.
Nyanyian Tembang Pangkat menjelaskan //
perjuangan bagi kehidupan manusia // baik dan buruk itu // sebaiknya pahamilah
// pedoman adat itu perhatikanlah // dan juga aturan sopan santun // jadikankan
perhatian pada siang dan malam.
2
Duduga lawan prayoga, ,// myang
watara riringa aywa lali, ,// iku parabot satuhu, ,// tan
kena tininggale, ,// tangi lungguh angadeg tuwin lumaku, ,//
,// angucap meneng anendra, ,// duga-duga nora keri.
Pertimbangan dan yang sebaiknya
dilakukan // dan pedoman serta adat kebiasaan jangan sampai lupa // itu adalah
alat kebenaran // jangan sampai ditinggalkan // saat bangun, duduk, bediri dan
saat berjalan // ketika berkata, diam dan ketika tidur // jangan sampai
meninggalkan pertimbangan yang seharusnya.
3
Miwah ing sabarang karya, // ing
prakara gedhe kalawan cilik, // papat iku datan kantun, // kanggo
sadina-dina, // lan ing wengi nagara miwah ing dhusun, // kabeh kang padha
ambegan, // papat iku nora kari.
Dan juga dalam setipa bekerja // dalam
masalah besar dan kecil // yang empat itu jangan sampai ditinggalkan //
pergunakanlah dalam setiap harinya // dan juga pada malam hari, dan ketika
dalam urusan kenegaraan serta pergaulan di desa // serta ketika sedang bersama
dengan yang masih bernafas // yang empat itu jangan sampai ditinggalkan.
4
Kalamun ana manungsa, // anyinggahi dugi
lawan prayogi, // iku wateke tan patut awor lawan wong kathah, // wong digsura
ndaludur tan wruh ing edur, // aja sira pedhak-pedhak, // nora wurung niniwasi.
Jika ada manusia // meninggalkan
pertimbangan dan bagaimana yang sebaiknya // wataknya tidak pantas bergaul
dengan orang banyak // itu mansuia yang suka berbuat jahat, semaunya sendiri
dan tidak memiliki aturan // janganlah kau mendekatinya // tidak lain akan
membuat celaka.
5
Mapan wateke manungsa, // pan katemu ing
laku lawan linggih, // solah muna-muninipun, // pan dadya
panengeran, // kang apinter kang bodho miwah kang luhur, // kang asor lan kang
malarat, // tanapi manungsa sugih.
Bahwa watak manusia // bisa dilihat dari cara berjalannya dan cara duduknya
// serta tingkah dan tutur katanya // itu semua sebagai tandanya // yang
pintar, yang bodoh dan yang luhur // yang rakyat jelata dan yang
melarat // namun bagi yang kaya.
6
Ngulama miwah maksiyat, // wong kang kendel
tanapi wong kang jirih, // durjana bobotoh kaum, // lanang wadon pan padha, //
panitiking manungsa wawatekipun, // apadene wong kang nyata, // ing pangawruh
kang wis pasthi.
Para Ulama dan ahli maksiat // orang
pemberani dan orang penakut // para durjana, dan botoh judi // laki dan
perempuan itu semuanya sama // sifat manusia itu bisa dilihat atas itu semua //
dan juga bagi manusia yang sudah ahli // atas segala ilmu itu bisa dipastikan.
7
Tinitik ing solah bawa, // muna-muni ing
laku lawan linggih, // iku panengeran agung, // winawas ginrahita, // pramilane
ing wong kuna-kuna iku, // yen amawas ing sujanma, // datan amindhogaweni.
Dilihat dari tingkah lakunya //
ucapannya, cara berjalannya dan cara duduknya // itulah tanda yang sangat jelas
// bisa dilihat dan di kira-kira // sehinga orang pada jaman dahulu // jika
meninila seseorang // tidak akan dua kali (sekali saja sudah paham).
8
Ginulang sadina-dina, // wiwekane mindeng
basa basuki, // ujubriya kibiripun, // sumungah tan kanggonan, // mung sumendhe
ing karsanira Hyang Agung, // ujar sirik kang rineksa, // kautaman
ulah-wadi.
Karena sudah menjadi kebiasan setiap
harinya // pertimbangannya tepat mengarah kepada keselamatan // Sifat Ujub dan
Kibir-nya pun // pergi menjauh tdak ada pada dirinya // hanya berserah diri
atas kehendak Tuhan Yang Maha Agung // perkatan yang bersifat Syirik selalu
dijaga agar tidak keluar // dan selalu menjaga hal keutamaan dan mawas diri
terhadap hal rahasia.
9
Ing mangsa mengko pan arang,
// kang katemu ing basa kang basuki, // ingkang lumrah wong puniku,
// drengki drohi lan dora, // iren meren panasten dahwen kumingsun, // opene
nora pasaja, // jahil muthakil mbesiwit.
Di jaman sekarang sudah sangat jrang //
menemukan kalimat yang mengarah kepada keselamatan // pada umumnya manusia itu
// dengki, drohi dan bohong // iri, miren, panas hati, mengurusi urusan orang,
mengaku serba bisa // perhatian kepada orang lain karena ada maksud // jahil,
kepengin menang sendiri, bersikap cemberut.
10
Alaning liyan denandhar, // ing beciking
liyan dipunsimpeni, // becike dhewe ginunggung, // kinarya pasamuwan, // nora
ngrasa alane dhewe ngendhukur, // wong kang mangkono wateknya, // nora pantes
denpedhaki.
Kejelekan orang lain di sebarkan //
kebaikan orang lain dirahasiakan // kebaikan diri sendiri dibesar-besarkan //
dibuat cerita dalam suatu jamuan // tidak merasa kejelekan diri sendiri sangat
banyak // orang yang perwatakannya seperti itu // tidak pantas untuk didekati.
11
Iku wong durbala murka, // nora nana
mareme ing jro ati, // sabarang karepanipun, // nadyan wisa katekan, //
karepane nora marem saya mbanjur, // luamah lawan amarah//, iku ingkang den
tutwuri.
Itu orang angkara murka // tidak pernah
merasa puas di dalam hatinya // segala keinginannya // meski telah tercapai // tidak
pernah puas dan sesemakin membesar keinginannya // nafsu luamah dan nafsu
amarah itulah yang menjadi panutannya.
12
Ing sabarang tingkah polah, // yen angucap
tanapi lamun linggih, // sungkan kasor ambegipun, // pan lumuh kaungkulan, //
ing sujanma pangrasane dhewekipun, // pan nora ana kang amadha, // angrasa
luhur pribadi.
Dalam setiap tingkah laku // jika
berbicara ataupun duduk // tidak mau kalah itu keinginannya // dan tidak mau
ada yang mengungguli // terhadap yang lainnya perasaannya hanyalah dirinya yang
paling unggul // dan tidak ada yang bisa menyamainya // merasa dirinya paling
luhur.
13
Aja nedya katempelan, // ing wawatek kang
tan pantes ing budi, // watek rusuh nora urus, // tunggal lawan manungsa, //
dipun sami karya labuhan kang patut, // darapon dadi tuladha, // tinuta ing
wuri-wuri.
Jangan sampai menginginkan memiliki
sifat seperti itu // atas watak yang tidak pantas menurut akal budi // berwatak
kotor dan semaunya sendiri // maka ketika dirimu bergaul dengan manusia // agar
selalu memantaskan sikap yang baik // agar bisa menjadi tauladan // menjadi
panutan di belakang hari.
14
Aja lonyo lemer genjah, //
angrong-pasanakan nyumur gumuling, // ambuntut-arit puniku, // watekan tan
raharja, // pan wong lonyo nora kena dipun etut, // monyar-manyir tan antepan,
// dene lemeran puniki.
Jalangan semaunya sendiri, pamer dan
ingin disanjung // menggoda istri orang orang dan tidak bisa menyimpan rahasia
// jelak di belakang // perwatakannya tidak baik // dan orang yang semaunya
sendiri tidak bisa menjadi panutan // sikapnya gampang goyah // sedangkan yang
selalu ragu-ragu itu.
15
Para-penginan tegesnya, // genjah iku
cecegan barang kardi, // angrong-pasanak liripun, // remen olah miruda, //
mring rabine sedulur miwah ing batur, // mring sanak myang pasanakan, // sok
senenga den ramuhi.
Gampang mempunyai keinginan // Gendaj
adalah mencegah segala yang bermanfaat // angrong prasakan maknanya // senang
menggoda // istri saudaranya serta terhadap pembantunya // menggoda kerabat dan
teman-temannya // sering senang usil dan menggodanaya.
16
Nyumur gumuling tegesnya, // ambelawan
datan duwe wewadi, // nora kena rubung-rubung, // wewadine kang wutah, //
mbuntut-arit punika pracekanipun, // abener ing pangarepan, // nanging
nggarethel ing wuri.
Sumur gumuling artinya // apapun
diceritakan dan tidak bisa menyimpan rahasia // tidak baik jika sedang dengan
orang banyak // maka akan membuka rahasia // mbuntuk arit itu maknanya // hanya
benar di depannya // sedangkan di belakangnya membalik fakta.
17
Sabarang kang dipun ucap, // nora wurung
amrih oleh pribadi, // iku labuhan tan patut, // aja anedya telad, // mring
watekan nenem prakara puniku, // sayogyane ngupayaa, // lir mas tumimbul ing
warih.
Segala yang dikatakannya // tidak lain
agar menguntungkan dirinya sendiri // itu tindakan yang tidak pantas // jangan
sampai memiliki // atas sifat yang enam jenis tersebut // sebaiknya carilah //
yang bagaikan emas terapung di atas air. (Masuk tembang Maskumambang).
V.
NYANYIAN : MASKUMAMBANG
1
Nadyan silih bapa biyung kaki nini, //
sadulur myang sanak, // kalamun muruk tan becik, // nora pantes yen den nuta.
Walai pun ayah Ibu kakek dan nenek //
saudara dan kerabat // jika mengajari hal yang tidak baik // tidak pantas untuk
diturut.
2
Apan kaya mangkono watekan iki, //
sanadyan wong tuwa, //yen duwe watek tan becik, // miwah tindak tan prayoga.
Jika memang demikian perwatakannya //
walaupun itu orang tua // jika mempunyai watak tidak baik // dan kelakuan yang
tidak baik.
3
Aja sira niru tindak kang tan becik, // nadyan ta wong liya, //
lamun pamuruke becik, // miwah tindake prayoga.
Janganlah kau meniru tindakan yang tidak
baik // walau pun orang lain // jika mengajarkan tentang kebaikan // dan
kelakuannya memang benar.
4
Iku pantes sira tirua ta kaki //, miwah bapa
biyang, // kang muruk watek kang becik, // iku kaki estokena.
Itu pantas kau ikuti anakku // dan ayah
ibu // yang mengajari watak yang baik // itu wahai anakku.. patuhilah.
5
Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, //
anemu duraka, // ing dunya tumekeng akir, // tan wurung kasurang-surang.
Orang yang tidak patuh nasihat orang tua
juga // berati durhaka // baik di dunia sampai akhirat // akan menemui
kesengsaraan hidup.
6
Maratani ing anak putu ing wuri, // den
padha prayitna, // aja na kang kumawani, // ing bapa tanapi biyang.
Dan akan menurun sampai anak cucu di
belakang hari // berhati-hatilah // jangan sampai ada yang berani // kepada
ayah dan ibunya.
7
Ana uga etang-etangane kaki, // lilima
sinembah, // dununge sawiji-wiji, // sembah lilima punika.
Ada juga hitungannya wahai anakku //
lima yang harus dipatuhi // penjelasannya satu demu satu // mematuhi yang lima
itu.
8
Ingkang dhingin rama ibu kaping kalih, //
marang maratuwa, // lanang wadon kang kaping tri, // ya marang sadulur tuwa.
Yang pertama patuhilah ayah ibumu // dan
juga Mertuamu // baik yang laki-laki maupun yang perempuan, yang ke tiga //
adalah patuh kepada saudara tua.
9
Kaping pate ya marang guru sayekti, //
sembah kaping lima, // ya marang Gustinireki, // parincine kawruhana.
Yang keempat adalah patuh kepada Guru //
yang ke lima // yaitu pada Tuhan-mu // syarat dan rukunnya pahamilah.
10
Pramilane rama ibu denbekteni, // kinarya
jalaran, // anane badan puniki, // wineruhken padhang hawa.
Mengapa ayah Ibu harus dihirmati //
karena sebagai sebab // adanya raga dirimu // yang menjadi sebab mengetahui
terang dunia.
11
Uripira pinter samubarange kardi, //
saking ibu rama, // ing batin saking Hyang Widhi, // mulane wajib sinembah.
Hidupnya menjadi pintar tentang segala
hal // adalah dari ayah dan ibu // sedang hakikatnya adalah dari Tuhan yang
Maha Esa // sehingga wajib di sembah.
12
Pan kinarsakaken ing Hyang kang linuwih,
// kinarya lantaran, // ana ing dunya puniki, // weruh ing becik lan ala.
Dan akan mendapat berkah dari Tuhan Yang
Maha segalanya // sebagai perantara // atas dirimu ada di dunia ini // sehingga
mengetahui yang baik dan yang buruk.
13
Saking ibu rama margane udani,// mila
maratuwa,// lanang wadon den bekteni,// aweh rasa ingkang nyata.
Dari Ibu dan ayah sebagai jalan
mengetahui // sedangkan Mertua // yang laki-laki dan perempuan harus dihormati
// karena memberi rasa yang nyata.
14
Sajatine rasa kang mencarken wiji, //
sembah kaping tiga, // mring sadulur tuwa ugi//, milane sadulur tuwa.
Rasa yang sejati sebagai berkembang
biaknya biji // Hormat yang ke tiga // kepada saudara tua // karena saudara
tua.
15
Pan sinembah gegentine bapa iki, // pan
sirnaning bapa, // sadulur tuwa gumanti, // ingkang pantes sira nuta.
Wajib disembah karena sebagai penggati
ayah // jika ayah telah meninggal dunia // saudara tualah sebagai penggantinya
// yang harus engkau turut.
16
Ing sawarah wuruke ingkang prayogi, //
sembah kang kaping pat, // ya marang guru sayekti, // marmane guru sinembah.
Atas segala ajaran dan nasihat yang baik
// hormat yang ke empat // adalah kepada Guru // sebabnya Guru haru dihormati
adalah.
17
Kang atuduh marang sampurnaning urip, //
tumekeng antaka, // madhangken petenging ati, // ambenerken marga mulya.
Yang mengajarkan tentang kesempurnaan
hidup // sampai dengan meninggal dunia // yang memberi penerang kegelapan hati
// yang memberi penjalasan tentang terangnya jalan.
18
Wong duraka ing guru abot pribadi, //
pramila prayoga, // mintaa sih siyang ratri, // ywa nganti suda sihira.
Orang yang durhaka kepada Guru sangat
berat hidupnya // sehingga sebaiknya // mohon kasih sayangnya di siang dan
malam hari // jangan sampai berkurang kasih sayangnya terhadap dirimu.
19
Kaping lima dununge sembah puniki, //
mring gusti kang murba, // ing pati kalawan urip, // miwah sandhang lawan pangan.
Yang ke lima jenis Sembah itu // kepada
Tuhan Pengausa Alam // dan yang mengausai kematian dan kehidupan // serta yang
memberi pakaian dan makanan.
20
Wong neng dunya wajib manuta ing gusti, //
lawan dipun awas, // sapratingkah dipunesthi, // aja dupeh wus awirya.
Orang hidup di dunia wajib mematuhi
Tuhan-nya // dan juga harus waspada // segala tingakh lakunya harus
diperhatikan // jangan karena telah serba bisa.
21
Nora beda putra santana wong cilik, // yen
padha ngawula, // pan kabeh namaning abdi, // yen dosa ukume padha.
Tidak ada bedanya anak kerabat rakyat
baisa // jika sedang mengabdi // karena semunya adalah abdi // jika salah maka
hukumannya akan sama.
22
Yen rumangsa putra santana sireki, //
dadine tyasira, // angediraken sireki, // tan wurung anemu papa.
Jika dirimu merasa sebagai putra pejabat
// menjadikan pikiranmu // membingungkan dirimu // yang apda akhirnya akan
menemukan kesengsaraan hidup.
23
Ngungasaken yen putra santaneng aji, //
iku kaki aja, //wong suwita nora keni, //kudu wruh ing karyanira.
Karena menandalkan sebagai putra pejabat
// wahai anakku janganlah begitu // orang yang sedang mengabdi tidak boleh
semaunya sendiri // harus memahami apa yang menjadi kewajibannya.
24
Yen tinuduh marang sang mahanarpati, //
sabarang tuduhnya, // iku estokena ugi, // karyanira sumngkemana.
Jika disuruh apapun oleh sang Rarja //
atas segala perintahnya // maka jalankanlah // tugasmu laksanakan dengan
kesungguhan.
25
Aja mengeng ing parentah sang siniwi, //
den pethel aseba, // aja malincur ing kardi, // aja ngepluk asungkanan.
Jangan membantah perintah dari majikanmu
// sering-seringlah menghadap // jangan menghianati perintahnya // janganlah
selalu merasa sungkan.
26
Luwih ala alaning jalma ngaurip, // wong
ngepluk sungkanan, // tan patut ngawuleng aji, // angengera sapa-sapa.
Sangat tidak baik atas manusia hidup //
orang yang bersifat sungkan // tidak patas mengabdi kepada raja // lebih baik
mengabdi kepada siapa saja.
27
Amilua ing bapa biyung pribadi, // kalamun
sungkanan, //datan wurung densrengeni, // milawanana pinala.
Ikutlah kepada ayah ibunya sendiri //
jika pun bersifat sungkanan // pada akhirnya pun dimarahi // dan juga akan
dijelek-jelekan.
28
Mapan kaya mangkono ngawuleng gusti, //
kalamun leleda, // tan wurung manggih bilai, // ing wuri aja ngresula.
Demikian juga jika mengabdi kepada Tuhan
// jika tidak bersungguh-sungguh // pada akhirnya akan menemui celaka // maka
di belakang hari janganlah menyesal.
29
Pan kinarya dhewe bilainireki, // lamun
tinemenan, // sabarang karsaning gusti, // lair batin tan suminggah.
Karena atas perbuatan sendiri sebagai
penyebab celakanya // jika dengan sungguh-sungguh // atas segala kehendak Tuhan
// lahir dan batinnya tidak pernah membantahnya.
30
Mapan ratu tan duwe kadang myang siwi, //
sanak prasanakan, // tanapi garwa kakasih, // amung bener agemira.
Demikian juga raja tidak memilki saudara
dan putra di hadapan Tuhan // kerabat dan handai taulan // dan juga istri
kekasih // hanya yang benar Agamanya saja.
31
Kukum adil adat waton kang den esthi, //
mulane ta padha, // den rumeksa marang gusti, // endi lire wong rumeksa.
Hukum adil pedoman adat yang di yakini
// seharusnya agar // menjaga perintah Tuhan // manakah yang dimaksud
mematuhi-Nya ?
32
Dipun gemi nastiti angati-ati, // gemi
mring kagungan, // ing gusti ywa sira wani, // anggagampang lawan aja.
Agar irit, teliti dan berhati-hati //
irit trhadap miliknya // kepada Tuhan janganlah engkau berani // dan menganggap
enteng, janganlah begitu.
33
Wani-wani nuturken wadining Gusti, // den
bisa arawat// ing wawadi sang siniwi, //nastiti barang parentah.
Jangan berani-berani menceritakan
rahasia Tuhan // bisalah merawatnya // atas rahasia yang atas majikanmu.
34
Ngati-ati ing rina miwah ing wengi,// ing
rumeksanira, // lan nyadhang karsaning gusti,// dudukwuluhe atampa.
Hatilah-hatilah baik di siang atau pun
malam harinya // atas kepatuhanmu // dan mengharap atas kehendak Tuhan //
memasuki Nyanyian Dudukwuluh/Megatruh.
VI.
NYANYIAN : DUDUKWULUH
/MEGATRUH
1
Wong ngawula ing ratu luwih pakewuh, //
nora kena minggrang-minggring, // kudu mantep sartanipun, // setya tuhu marang
gusti, // dipun miturut sapakon.
Mengabdi kepada raja sangatlah susah //
tidak boleh malas-malasan // harus disertai dengan kemantapan // selalu setia
dan patuh kepada Raja // mematuhi apa yang menjadi perintahnya.
2
Mapan ratu kinarya wakil Hyang Agung, //
marentahken hukum adil, // pramila wajib den enut, // kang sapa tan
manut ugi, // mring parentahe sang katong.
Karena Raja adalah wakil Tuhan // yang
memerintah dengan hukum adil // sehingga wajib dipatuhi // barang siapa yang
tidak mematuhinya // atas perintah sang raja.
3
Aprasasat mbadal ing karsa Hyang Agung, //
mulane babo wong urip, // saparsa ngawuleng ratu, // kudu eklas lair batin, //
aja nganti nemu ewuh.
Bagaikan membantah perintah Tuhan Yang
Maha Agung // sehingga manusia hidup // ketika mengabdi kepada raja // harus
ikhlas lahir batin // jangan sampai menemukan kesulitan.
4
Ing wurine yen ati durung tuwajuh, //
angur ta aja angabdi, // becik ngindhunga karuhun, // aja age-age ngabdi, //
yen durung eklas ing batos.
Di belakang hari jika hati belum mantap
// lebih baik janganlah mengabdi // lebih baik bernyanyilah tembang Jawa saja
// jangan segera mengabdi // jika belum ikhlas di dalam hatinya.
5
Angur angindhunga bae nora ewuh, // lan
nora nana kang ngiri, // mung mungkul pakaryanipun, // nora susah tungguk
kemit, // seba mapan nora nganggo.
Lebih baik bernyanyi tembang Jawa itu
tidak sulit // dan tidak akan ada yang iri // hanya menjalankan pekerjaannya
saja // tikda usah menunggu gardu penjagaan // menghadap pun tidak diperlukan.
6
Mung yen ana tontonan nonton neng lurung,
// glindhang-glindhung tanpa keris, // sarwi mbanda tanganipun, // kemul bebede
sasisih, // andhodhok pinggiring bango.
Jika saja ada pertunjukan cukup melihat
di jalanan // berikap semaunya semaunya tidak usah memakai keris // dengan
menggendong tangannya sendiri // memakai sarung sebelah saja // berjongkok di
pinggir jalan.
7
Suparandene jroning tyas anglir
tumenggung, // mangku bawat Senen Kemis, //mangkono iku liripun, //nora kaya
wong angabdi, // wruh ing palataran katong.
Namun demikian di dalam hatinya bergaya
bagaikan seorang Tumenggung // menguasai daerah Senin dan Kamis // seperti
itulah contohnya // Tidak seperti orang yang mengabdi Raja // akan melihat
halaman keraton raja.
8
Lan keringan sarta ana aranipun, // lan
ana lungguhe ugi, // ing salungguh-lungguhipun, // nanging ta dipun pakeling,
// mulane pinardi kang wong.
Dan mendapat kehormatan dan ada
julukannya // juga ada kedudukannya // atas kedudukan yang diberikan kepadanya
// namun harus selalu ingat // sehingga selalu menjadi cita-cita banyak orang.
9
Samubarang ing karsanira sang ratu, //
sayekti kudu nglakoni, // sapalakartine iku, // wong kang padha-padha ngabdi,
// pagaweane pan saos.
Segala kehendak raja // harus
dijalankannya // atas segala perintahnya // Mnusia yang sama-sama mengabdi //
tanggungjawabnya adalah sama saja.
10
Kang nyantana bupati mantri panewu, //
kaliwon paneket miji, // panalawe lan panajung, tanapi para prajurit, // lan
kang nambutkaryeng katong.
Yang mengabdi menjadi Bupati, Mantri,
dan Panewu // Kaliwon, Paneket Miji // Panalawe dan Panajung dan juga para
prajurit // dan yang bekerja kepada raja.
11
Kabeh iku kuwajiban sebanipun, // ing dina
kang amarengi, // ing wiyosira sang prabu, // sanadyan tan miyos ugi,
//pasebane aja towong.
Kesemuanya berkewajiban untuk menghadap
raja // pada hari yang telah ditentukan // ketika sang raja keluar hadir di
singgasana // walau pun tidak hadir juga // menghadap kepada raja janganlah
sampai kosong tidak menghadap.
12
Ingkang lumrah yen kerep seba wong iku, //
nuli ganjaran denincih, //yen tan oleh nuli
mutung, // iku sewu-sewu sisip, // yen wus
mangarti ingkang wong.
Pada umumnya jika sering menghadap, maka
orang itu // biasa mengharapkan hadiah yang menjadi tujuannya // jika tidak
mendapatkannya kemudian patah semangat // itu sungguh teramat sangat salah //
Jika seseorang telah mengerti.
13
Tan mangkono etunge kang sampun weruh,//
mapan ta datan den pikir,// ganjaran pan wis karuhun,// amung naur sihing
gusti,// winales ing lair batos.
Tidak lah demikian bagi yang telah
memahami // karena hal itu tidak terpikirkan // hadiah telah diterimanya //
hanya membalas kemurahan raja // dan dibalas sampai dengan lahir batin.
14
Setya tuhu saparentahe pan manut, // ywa
enggana karseng gusti, // wong ngawula pamanipun, // lir sarah munggeng
jaladri, // darma lumaku sapakon.
Selalu setia dan mematuhi atas segala
perintahnya // selalu menjalankan kehendak raja // orang mengabdi itu bisa
diibaratkan // bagaikan ombak di lautan // hanya sebatas bergerak atas segala
perintahnya.
15
Dene begja cilaka utawa luhur, // asor iku
pan wis pasthi, // ana ing badanireku, // aja sok anguring-uring, // marang
gusti sang akatong.
Sedangkan beruntung, Celaka atau
terhormat // dan derajat rendah itu sudah digariskan /// atas diri seseorang //
jangan suka marah-marah // kepada Tuan Raja.
16
Mundhak ngakehaken ing luputireku, //
mring gusti tuwin Hyang Widhi, // dene ta sabeneripun, // mupusa kalamun
pasthi, // ing badan tan kena menggok.
Itu bisa memperbanyak kesalahanmu //
kepada raja serta kepada Tuhan // sedangkan yang seharusnya // terimalah yang
sudah menjadi ketentuan kepastian-Nya // atas diri tidak boleh membantahnya.
17
Tulisane ing lokil-makful rumuhun,
//papancer sawiji-wiji, // tan kena owah sarambut, // tulising badan puniki,//
aja na mundur pakewuh.
Sudah tertulis di dalam Lahumul Mahfud
sejak dahulu // terperinci satu demi satu // tidak akan berubah walau sebesar
rambut // atas garis hidup dalam diri // jangan sampai membantah apa yang telah
digariskan.
VII.
NYANYIAN : DURMA
1
Dipunsami ambanting sariranira,
// cegah dhahar lan guling, // darapon sudaa,
// nepsu kang ngambra-ambra, // rerema ing tyasireki,
// dadi sabarang, // karsanira lestari.
Agar menjalankan melatih dengan keras
raga dirimu // mencegah makan dan tidur // dan juga mengurangi dan
mengendalikan // nafsu yang berkobar-kobar // tenangkan dalam batinmu // agar
segala // yang menjadi kehendak dirimu menjadi selamat.
2
Ing pangawruh lair batin aja mamang,
// yen sira wus udani, // ing sariranira,
// yen ana kang amurba, // misesa ing alam kabir,
// dadi sabarang, // pakaryanira ugi.
Atas ilmu lahir batin janganlah ragu //
jika dirimu telah mengerti // atas dirimu sendiri // bahwa ada yang menguasai
// Sang Penguasai jagad raya // juga menguasai atas // segala perbuatanmu juga.
3
Bener luput ala becik lawan begja,
// cilaka mapan saking, // ing badan priyangga,
// dudu saking wong liya, // pramila denngati-ati,
// sakeh durgama, // singgahana den eling.
Benar salah buruk dan baik dan juga
beruntung //celaka adalah berasal // dari diri pribadi // bukan karena
perbuatan orang lain // sehingga berhati-hatilah // semua penghalang //
hindarilah dan selalu sadar dan ingatlah itu.
4
Mapan ana sesiku telung prakara,
// nanging gedhe pribadi, // pan iki lirira,
// ingkang telung prakara, // aja anggunggung sireki,
// kalawan aja, // nacad kapati-pati.
Ada larangan tiga macam // larang besar
atas diri // dan ini atas dirimu // yang tiga perkara // Jangan selalu
memuaskan diri // dan juga jangan // mencela yang teramat sangat.
5
Lawan aja mamaoni barang karya,
// thik-ithik mamaoni, // samubarang polah,
// tan kena wong kumlebat, // ing mangsa mengko puniki,
// mapan wus lumrah, // padha wasis maoni.
Dan jangan mencela atas segala sesuatu
// sedikit-sedikit mencelanya // atas segala macam tingkah // tingkah dari
setiap orang // Pada jaman sekarang ini // sudah menjadi kebiasaan // pandai
mencela dan menyalahkan.
6
Mung tindake dhewe nora winaonan,
// ngrasa bener pribadi, // sanadyan benera,
// yen tindake wong liya, // pesthine ingaran sisip,
// iku kang lumrah, // nganggo bener pribadi.
Hanya perbuatan diri sendiri yang tidak
dicela dan disalahkan // karena merasa paling benar sendiri // walau tindakan
yang benar // jika itu dilakukan oleh orang lain // pasti disalahkan juga //
pada umumnya demikian // hanya bersandar kepada kebenaran diri sendiri saja
7
Nora nana panggawe kang luwih gampang,
// kaya wong memaoni, // sira ling-elinga,// aja sugih waonan,
// den samya raharjeng budi, // ingkang prayoga,
// singa-singa kang lali.
Tidak ada perbuatan yang lebih mudah //
seperti pekerjaan menyalah dan mencela // ingatlah oleh dirimu // jangan senang
mencela dan menyalahkan // perbaikilah budi pekerti diri // itu lebih baik //
hindarilah yang sedang lupa.
8
Ingkang eling angelingena ya marang,
// sanak kanca kang lali, // den nedya raharja,
// mangkana tindakira, // yen datan kaduga uwis,
// teka menenga, // aja sok angrasani.
Yang sadarlah yang mengingatkan kepada
// kerabat dan sahabat yang sedang lupa // agar selamat semuanya // seperti itu
lah seharusnya tindakanmu // jika tidak berkenan lebih baik // diamlah saja //
jangan suka membicarakan kejelekan di belakangnya.
9
Nemu dosa anyela sapadha-padha,
// dene wong ngalem ugi, // yen durung tetela,
// ing beciking manungsa, // aja age nggunggung kaki,
// menek tan nyata, // dadi cirinireki.
Akan mendapat dosa jika mencela
sesamanya // sedangkan menyanjung itu juga // jika belum jelas kebenarannya //
atas kebaikan seseorang // jangan tergesa-gesa menyanjungnya // jika yang kau
sanjung itu belum nyata kebenarannya // akan menjadi cela dirimu.
10
Dene ingkang kaprah ing mangsa samangkya,
// yen ana den senengi, // ing pangalemira,// pan kongsi
pandirangan, // matane kongsi mandelik, // nadyan alaa,
// ginunggung becik ugi.
Sedangkan yang umum di jaman sekarang //
jika ada sesuatu yang disenangi // atas sanjungan dirimu // hingga sampai
berlebihan // sehingga matanya melotot // walaupun jelek disanjung baik juga.
11
Aja ngalem aja mada lamun bisa,
// yen uga jaman mangkin, // iya samubarang,
// yen ora sinenengan, // den poyok kapati-kati,// nora
prasaja, // sabarang kang denpikir.
Jangan menyanjung dan jangan mencela
jika bisa // dan juga di jaman sekarang // atas segala sesuatu // jika tidak
disenanginya // di cela teramat sangat // karena tidak baik // atas segala yang
ada dipikirannya.
12
Ngandhut rukun becik ngarepan kewala,
// ing wuri angrasani, // ingkang ora-ora,// kabeh kang
rinasan, // ala becik denrasani, // tan parah-parah, // wirangronge
gumanti.
Bersikap baik hanya di depan saja // di
belakangnya menjelek-jelekan // atas hal yang bukan-bukan // dan semua yang di
perbincangkannya // baik dan buruk di kata-katai // dengan sangat parahnya //
masuk ke Nyanyian Wirangrong.
VIII.
NYANYIAN
: WIRANGRONG
1
Densamya marsudeng budi,
// wiweka dipunwaspaos, // aja dumeh dumeh bisa muwus,
// yen tan pantes ugi, // sanadyan mung sakecap,
// yen tan pantes prenahira.
Berusahalah memperbaiki budi pekerti //
pertimbangan harus di dahulukan // jangan hnnya karena bisa berbicara // jika
hal itu tidak pantas // walau hanya sepatah kata // jika tidak tepat
penempatannya.
2
Kudu golek mangsa ugi,
// panggonan lamun miraos, // lawan aja age sira muwus,
// dununge den kesthi, // aja age kawedal,
// yen durung pantes rowangnya.
Harus mencari waktu yang tepat itu
seharusnya // tempatnya juga harus diperhitungkan jika ingin bicara //
penempatannya harus tepat // jangan segera diucapkan // jika belum pantas siapa
teman bicaranya.
3
Rowang sapocapan ugi, // kang
pantes ngajak calathon, // aja sok metua wong calathu,
// ana pantes ugi, // rinungu mring wong kathah,
// ana satengah micara.
Teman bertutur kata // yang pantas
diajak membicarakan sesuatu // jangan sembarang bicara // ada yang tidak pantas
juga // jika didengar oleh orang banyak // ketika sedang berbciara.
4
Tan pantes akeh ngawruhi,
// mulane lamun miraos, // dipun ngarah-arah ywa
kabanjur, // yen sampun kawijil, // tan kena tinututan,
// mulane dipun prayitna.
Tidak pantas jika banyak yang
mendengarnya // sehingga jika ingin bicara // dipertimbangkan terlebih dahulu
jangan sampai sembarang bicara // jika ucapan telah keluar // tidak bisa
ditarik kembali // maka dari itu berhati-hatilah dalam berbicara.
5
Lan maninge wong ngaurip,
// aja ngakehken supaos, // iku kagwe reged badanipun,
// nanging mangsa mangkin, // tan na etung prakara,
// supata ginawe dinan.
Dan juga bahwa orang hidup // jangan
banyak-banyak mendoakan kejelekan // itu bisa mengotori raganya // namun di
jaman sekarang // tidak ada yang memperhitungkannya // mendoakan kejelekan
dilakukan tiap harinya.
6
Den padha gemi ing lathi,
// aja ngakehken pipisoh, // cacah-cucah srengen
ngabul-abul, // lamun andukani, // den dumeling dosanya,
// mring abdi kang manggih duka.
Berhati-hatilah menjaga mulut // jangan
memperbanyak berkata-kata kotor // berkata-kata kotor di sembarang tempat //
jika memarahi seseorang // tunjukanlah kesalahannya // terhadap pembantu mu
yang kau marahi.
7
Lawan padha den pakeling,
// teguhena lair batos, // aja ngalap randhaning sadulur,
// sanak miwah abdi//, kanca rewang sapangan, // miwah maring
pasanakan.
Dan selalulah ingat // kuatkan lahir
batin mu // jangan mengharapkan janda dari saudara // kerabat serta pembantu //
teman seperjuangan // serta terhadap handai taulan.
8
Gawe salah grahitani, // ing
liyan kang sami anon, // nadya lilaa lananganipun,
// kang angrungu elik, // ing batin tan pitaya,
// mangsa kuranga wanodya.
Menjadi salah dalam pikirannya // atas
seseorang yang mengeahuinya // walau ikhlas atas suaminya // yang mendengar
akan dijadikan bahan pembicaraan // dalam batinnya tidak percaya // bahwa
sesungguhnya tidak kurang lah wanita.
9
Tan wurung dipuncireni, // ing
batin ingaran rusoh, // akeh jaga-jaga jroning kalbu,
// arang ngandel batin, // ing tyase padha suda,
// pangendele mring bandara.
Pada akhirnya pun akan selalu
diperhatikan // dalam batin disebut tindakan kotor // banyak peringatan dari
batin sendiri // namun jarang yang mempercayainya // dalam batinnya semakin
berkuran // kepercayaanya terhadap Tuannya.
10
Ana cacad agung
malih// anglangkungi saking awon, // apan sakawan iku
kenipun, // dhingin wong madati, // pindho wong
ngabotohan, // kaping tiga wong durjana.
Ada juga cacat yang besar // melebihi
segala kejelekan // ada empat macamnya // yang pertama orang yang suka ganja //
kedua orang yang suka judi // yang ke empat Menjadi Penjahat dan Pencuri.
11
Kaping sekawane ugi, // wong
ati sudagar awon, // mapan suka sugih watekipun, // ing
rina lan wengi, // mung bathine den etang, // alumuh
lamun kalonga.
Dan yang keempat adalah // manusia yang
jahat hatinya // hanya mencari keuntungan pribadi saja itu wataknya karena
berwatak rentenir // di siang dan malam hari // hanya keuntungan diri yang
dihitungnya // tidak mau jika mengalami kerugian.
12
Iku upamane ugi, // duwe dhuwit
pitung bagor, // mapan nora marem ing tyasipun, // ilanga
sadhuwut, // gegetun patang warsa, // padha lan ilang
saleksa.
Sebagai perumpamaan // mempunyai uang
tiga karung // itu pun belum puas dalam hatinya // jika hilang sedikit //
menyesalnya hingga empat tahun // bagaikan hilang puluhan juta.
13
Wong ati sudagar ugi,
// sabarang prakara tamboh, // amung yen ana wong teka
iku, // anggagawe ugi, // gagadhen pan tumranggal,
// ulate teka sumringah.
Orang yang berwatak rentenir // segala
masalah menjadi biasa // jika saja ada orang yang mendatanginya // dengan membawa
// barang yang bisa digadaikan itu yang diperhatikan // sikapnya bersemangat.
14
Dene wong durjana ugi, // nora
nana kang denbatos, // rina wengi amung kang denetung,// duweke lyan
nenggih, // dahat datan prayoga, // kalamun watek durjana.
Sedangkan seorang durjana juga // tidak
ada yang dibatinnya // pada siang dan malam yang dihitungnya // adalah milik
orang lain saja // itu tidak baik // jika mempunyai watak durjana.
15
Dene bobotoh puniki,
// sabarang pakaryon emoh, // lawan kathah linyok para padu,
// yen pawitan enting, // tan wurung anggagampang,
// ya marang darbeking sanak.
Sedangkan Penjudi itu // malas bekerja
// dan banyak bertengkarnya // jika kehabisan modalnya // yang akhirnya
menggampangkan // atas barang milik saudaranya.
16
Nadyan wasiyating kaki, // nora
wurung dipunedol, // lamun menang endang gawe angkuh,
// pan kaya bupati, // weweh tan ngarah-arah,
// punika awoning bangsat.
Walau itu barang wasiat // akhirnya pun
dijualnya juga // jika menang judinya maka bersikap sombong // bersikap
bagaikan Bupati // memberikan derma tanpa perhitungan // itulah
sejahat-jahatnya penjahat.
17
Kabutuh pisan mamaling,
// tinitenan saya awon, // apan boten wonten panedipun,
pramilane sami, // sadaya nyinggahana, // anggugulang
ngabotohan.
Jika kehabisan modal maka mencuri //
sehingga mendapat ciri yang jelek // dan tidak ada berhentinya // sehingga
sebaiknya // hindarilah hal itu // jangan suka berjudi.
18
Dene ta wong kang madati,
// kesede kaamoran lumoh, // amung ingkang dadi senengipun,
// ngadhep diyan sarwi, // linggih ngamben jejegang,
// sarwi leyangan bedudan.
Sedangkan orang yang suka candu dan
mabuk // malasnya bercampur-campur // dan yang menjadi kesenangannya //
menghadap api sambil // duduk dan mengangkat kakinya // dan bergoyang-goyang
badannya bagaikan badut.
19
Yen leren nyeret adhidhis,
// netrane pan merem karo, // yen wus ndadi awake akuru,
// cahya biru putih, // njalebut wedi toya,
// lambe biru untu pethak.
Jika berhenti menghisap candu
mencari-carinya // matanya terpejam keduanya // jika telah kecanduan badannya
pun kurus kering // ruman mukanya membiru // rupanya tidak karuan dan takut air
// bibir membiru giginya putih.
20
Beteke satron lan gambir,
// jambe suruh arang wawoh, // ambegane sarwi melar-mingkus,
// watuke anggigil, // jalagra aneng dhadha,
// tan wurung ngestob bolira.
Mulutnya menghindari Gambir (perangkat
makan sirih) // Buah Jambe dan sirih tidak mau // pernafasannya kesulitan //
batuknya tiada henti // ingusnya mengumpul di dada // akhirnya pun muntah
darah.
21
Yen mati nganggo ndalinding,
// suprandene nora kapok, // iku padha singgahana patut,
// aja na nglakoni, // wong mangan apyun ala,
// uripe dadi tontonan.
Jika mati badannya tertekuk // namun
tidak kapok juga // Hal demikian hindarilah itu lebih baik // jangan sampai ada
yang melakukannya // orang yang makan Apyun/candu itu jelek // hidupnya hanya
menjadi tontonan saja.
22
Iku kabeh nora becik, // aja na
wani anganggo, // panggawe patang prakara iku, // den
padha pakeling, // aja na wani nerak, // kang nerak tan
manggih arja.
Hal itu semua tidak baik // jangan ada
yang berani melakukannya // atas perbuatan empat hal tersebut // ingatlah hal
itu // jangan ada yang berani melanggarnya // yang berani melanggarnya tidak
bakalan menemukan keselamatan hidup.
23
Lawan ana waler malih, // aja
sok anggung kawuron, // nginum sajeng tanpa mangsa iku,// endi lire
ugi, // angombe saben dina, // pan iku wateke ala.
Ada lagi larangannya // jangan suka
minum yang memabukan // minum Sajeng (tuak jawa) tanpa menghitung waktu itu //
yang berarti // minum tiap hari // itu adalah watak yang jelek.
24
Kalamun wung wuru ugi, // ilang
prayitnaning batos, // nora ajeg barang pikiripun,
// elinge ing ati, // pan baliyar-baliyar,
// endi ta ing becikira.
Jika hal itu dilakukan juga // hilang
kewaspadaan batin // pikirannya tidak pernah tetap // ingatan hatinya // selalu
berubah-ubah // manakah kebaikannya?.
25
Lan aja karem sireki, // ing
wanodya ingkang awon, // lan aja mbuka wadi sireku,
// ngarsaning pawestri, // tan wurung nuli corah,
// pan wis lumrahing wanita.
Dan jangan kau menyenangi // kepada
wanita yang bersifat jelek// dan janganlah engkau membuka rahasia // di hadapan
wanita // akhirnya pasti terbuka // karena sudah umum bahwa wanita.
26
Tan bisa simpen wawadi,
// saking rupeke ing batos//, pan wus pinanci dening Hyang Agung,
// nitahken pawestri, // apan iku kinarya//, ganjaran
marang wong priya.
Tidak ada yang bisa menyimpan rahasia //
karena sempit nalarnya // karena sudah menjadi ketetapan Tuhan // mencipta
wanita // adalah sebagai // penghargaan bagi laki-laki.
27
Kabeh den padha nastiti,
// marang pitutur kang yektos, // aja dumeh tutur tanpa
dhapur, // yen bakale becik, // den anggo weh munfangat,
// kaya pucung lan kaluwak.
Semuanya patuhilah // atas nasihat yang
baik // jangan mengira nasihat tanpa dasar // jika akhirnya baik //
pergunakanlah maka akan memberi manfaat // Masuk Nyanyian Pucung.
IX.
NYANYIAN : PUCUNG
1
Kamulane, // kaluwak nom-nomanipun,
// pan dadi satunggal, // pucung arane puniki,
// yen wis tuwa kaluwake pisah-pisah.
Awal mulanya // buah keluwak saat masih
muda // adalah masih menyatu // yang disebut Pucung // jika sudah tua maka buah
keluwak akan terpisah-pisah.
2
Denbudia, // kapriye ing
becikipun, // aja nganti pisah, // kumpula kaya enome, //
enom kumpul tuwa kumpul kang prayoga.
Ambilah pelajaran atas hal itu //
bagaimakah yang baik itu // jangan sampai berpisah // berkumpulnya bagaikan
masih mudanya // yang baik itu ketika mudanya menyatu dan pada saat tuanya pun
masih bersatu.
3
Aja kaya// kaluwak enome
kumpul, // basa wis atuwa, // ting salebar dhewe-dhewe,
// nora wurung bakal dadi bumbu pindhang.
Janganlah seperti // buah keluwak ketika
mudanya berkumpul // setalah menjadi tua // menyebar sendiri-sendiri //
akhirnya hanya menjadi bumbu masakan Pindang.
4
Wong sadulur, // nadyan sanak
dipunrukun, // aja nganti pisah, // ing samubarang
karsane, // padha rukun dinulu teka prayoga.
Dalam persaudaraan // walau dengan
kerabat haruslah rukun // jangan sampai berpisah // atas segala hal // jika
rukun dilihatpun itu lebih baik.
5
Abot entheng, // wong duwe
sanak sadulur, // enthenge yen pisah, // pikire tan dadi siji,
// abotipun lamun biyantu ing karsa.
Berat dan ringan // orang memiliki
kerabat dan saudara // ringanya jika sampai pisah // pemikirannya pun tidak
akan menyatu // beratnya jika dibantu dalam kehendaknya.
6
Luwih abot, // wong duwe sanak
sadulur, // jitus tandhingira,// yen golong sabarang pikir,
// kacek uga lan wong kang tan sugih sanak.
Lebih berat // orang mempunyai kerabat
saudara // lebih baik jika dibandingkan // jika menyatu dalam pikirannya //
akan berbeda jauh dengan orang yang tidak banyak saudaranya.
7
Lamun bener, // lan pinter pamomongipun,
// kang ginawe tuwa, // aja nganggo abot sisih,
// dipun padha pamengkune mring sentana.
Jika benar // dan pandai menjaganya //
hingga sampai tua // jangan sampai berat sebelah // bertindak adillah kepada
para kerabatnya.
8
Mapan ewuh, // wong tinitah
dadi sepuh, // tan kena gumampang, // iya marang
sadulure, // tuwa enom aja beda traping karya.
Tidak gampang // sikap orang yang
dituakan // tidak bisa semaunya sendiri // sikap kepada saudaranya // jangan
membedakan dan bertindaklah adil atas segala hal.
9
Kang saregep, // kalawan
ingkang malincur, // padha denkawruhan, // sira alema kang
becik, // kang malincur age sira bendonana.
Kepada yang rajin // dan kepada yang
pemalas // segeralah diketahui // yang baik sanjunglah dia // yang pemalas
berilah pengajaran hukuman.
10
Yen tan mari, // binendon
nggone malincur, // age tinatrapan, // sapantese lan dosane, //
pan sentana dimene dadi tuladha.
Jika tidak berubah // hukum lebih berat
karena malasnya // segera terapkanlah // ukur dengan kesalahannya // agar
menjadi pelajaran bagi saudara yang lainnya.
11
Lan wong liya, // darapon wedia
iku, // kang padha ngawula,// ing batine wedi asih, // pan mangkono
labuhan wong dadi tuwa.
Dan kepada orang lain // harap menjadi
takut // atas kepada yang mengabdi // di dalam hatinya takut namun sayang //
memang seharusnya demikian perjuangan atas orang yang dituakan.
12
Den ajembar, // den amot lan
den amengku, // den pindha segara, // tyase ngemot ala becik,
// mapan ana papancene sowang-sowang.
Bersikaplah luas pemikirannya //
mampulah memuat dan menguasai // bersikaplah bagaikan lautan // batinnya mampu
menampung hal yang jelek dan yang baik // karena memang ada pembagiannya
sendiri-sendiri.
13
Pan sadulur, // tuwa kang wjib
pitutur, // marang kang taruna, // kang anom wajibe wedi,
// sarta manut wuruke sadulur tuwa.
Dan Saudara // yang tua yang wajib
memberi nasihat // kepada yang masih muda // kewajiban bagi yang muda adalah
hormat // dan menurut kepada nasihan dari saudara tua.
14
Kang tinitah, // dadi enom aja
mesgul, // batin rumangsaa, // yen wis titahing Hyang Widhi,
// yen mesgula ngowahi kodrating Suksma.
Yang berkedudukan sebagai yang muda //
janganlah mempunyai perasaan tidak enak hati // dalam batin merasalah // bahwa
telah menjadi ketetapan Tuhan // jika merasa tidak enak hati akan merubah
kodrat Tuhan.
15
Nadyan bener, // yen wong anom
dadi luput, // yen ta anganggoa ing pikire pribadi,
// pramilane wong anom aja ugungan.
Walau pun benar // jika orang muda maka
akan menjadi salah // jika hanya menuruti pikirannya sendiri // makanya jadi
orang muda jangan bersikap semaunya.
16
Yen dadi nom, // den weruh ing
enomipun, // dene ingkang tuwa, // den kaya banyu ing
beji, // den awening paningale aja samar.
Jika jadi yang muda // sadarilah bahwa
dirinya berkedudukan muda //s edangkan bagi yang tua // bersikaplah bagaikan
air di seumber air // beningkan hatinya jangan sampai ragu-ragu.
17
Lawan maning, // ana ing
pituturingsun, // yen sira amaca, // layang sabarang
layange, // aja pijer katungkul ningali sastra.
Dan juga // ada nasihatku // jika engkau
membaca // Serat atas sembarang serat // jangan hanya melihat isi tulisannya
saja.
18
Caritane, // ala becik
dipunweruh, // nuli rasakena,// layang iku saunine, // den karasa kang
becik sira anggoa.
Ceritanya // yang baik dan yang buruk
pahamilah // kemudian hayatilah // serat itu atas segala isinya // sampai kau
rasakan makna sesungguhnya serta yang baik kau gunakanlah.
19
Ingkang ala, // kawruhana
alanipun, // dadine tyasira// weruh ala lawan becik,
// ingkang becik wiwitane sira wruha.
Sedangkan yang jelek // pahamilah
kejelekannya // itu akan menjadikan batinmu // memehami hal yang jelek dan yang
baik // asal dari yang baik pamahilah olehmu.
20
Wong kang laku, // mangkana
wiwitanipun, // becik wekasanya, // wong laku mangkana
wite, // ing satemah puniku pan dadi ala.
Orang yang besikap // seperti sejak
awalnya // maka akan baik pada akhirnya // orang yang besikap tidak demikian //
apda akhirnya akan menjadi tidak baik.
21
Ing sabarang, // prakara dipun
kadulu, // wiwitan wekasan, // bener lan lupute kesthi,
// ana becik wekasane dadi ala.
Atas segala // masalah perhatikanlah //
awal dan akhirnya // benar dan salahnya pahami terlebih dahulu // karena ada hal
yang baik namun akhirnya menjadi tidak baik.
22
Dipunweruh, // iya ing
kamulanipun, // kalawan wekasan, // punika dipun
kaliling, // ana ala dadi becik ing wekasan.
Pahamilah terlebih dahulu // atas
awalnya // sampai dengan akhirnya // semuanya pertimbangkanlah // karena ada
juga yang awalnya jelek akhirnya menjadi baik.
23
Ewuh temen, // babo wong urip
puniku, // apan nora kena, // kinira-kira ing budi, //
arang mantep wijiling basa raharja.
Memang tidak gampang // manusia hidup
itu // yang tidak bisa // dikira-kira akal budi // masuk ke Nyanyian Mijil.
X.
NYANYIAN : MIJIL
1
Poma kaki padha dipuneling,
// ing pitutur ingong, // sira uga satriya arane,
// kudu anteng jatmika ing budi, // ruruh sarwa wasis,
// samubarangipun.
Wahai anakku ingatlah selalu // atas
nasihat dariku // dirimu disebut juga sebagai satria // harus tenang dan baik
budi pekertinya // sabar serta ahli // atas segala hal.
2
Lan den nedya prawira ing batin,
// nanging aja katon,//sasabana yen durung mangsane,
// kekendelan aja wani mingkis, // wiweka ing batin,
// den samar den semu.
Dan selalu berusaha bersifat satria di
dalam batin // namun jangan sampai terlihat // tutupilah jika belum sampai pada
pasanya // atas keberaniannya jangan sampai dihilangkan // tatalah dalam
batinmu // agar menjadi samat dan tutupilah.
3
Lan densami mantep maring becik,
// lan ta wekas ingong, // aja kurang iya panrimane,
// yen wus tinitah maring Hyang Widhi, // ing badan
puniki, // wus papancenipun.
Dan selalu mantap dalam kebaikan // dan
juga pesanku // jangan sampai kurang syukurnya // jika telah atas ketentuan
Tuhan // kepada diri ini // memang sudah demikian adanya.
4
Ana wong narima wus titahing,
// Hyang pan dadi awon, // lan ana wong tan nrima titahe,
// ing wekasan iku dadi becik, // kawruhana ugi,
// aja salang surup.
Ada juga orang yang sudah menerima
ketentuan dari // Tuhan namun menjadi tidak baik // dan ada juga orang yang
tidak bisa menerima ketentuan-Nya // pada akhirnrya ada yang menjadi baik //
pahami juga hal itu // jangan sampai salah penafsirannya.
5
Yen wong bodho kang tan nedya ugi,
// tatakon titiron, // anarima ing titah bodhone,
// iku wong narima nora becik, // dene ingkang becik,
// wong narima iku.
Jika orang bodoh yang tidak mengingkan
untuk // bertanya dan meniru // dan menerima saja atas kebodohannya // itu
orang yang menerima ketepan tuhan dengan cara tidak baik // sedangkan yang baik
adalah // orang menerima ketetapan-Nya.
6
Kaya upamane wong angabdi,
// amagang sang katong, // lawas-lawas katekan sedyane,
// dadi mantri utawa bupati, // miwah saliyane,
// ing tyase panuju.
Bagaikan seumpama orang yang mengabdi //
menawarkan tenaganya kepada ssang raja // lama-kelamaan akan tercapai tujuannya
// akan menjadi Mantri atau Bupati // jika tikdak memikirkan yang lainnya //
dalam pikirannya hanya satu saja tujuannya.
7
Nuli narima terusing batin,
// tan mengeng ing katong, // tan rumasa ing kanikmatane,
// sihing gusti tekeng anak rabi, // wong narima becik,
// kang mangkono iku.
Kemudian memasrahkan diri sampai ke
dalam batinnya // tidak berubah tujuannya kepada sang raja // dan tidak merasa
tentang kenikmatannya // ketika menerima pemberian raja sampai kepada anak
istrinya // orang yang ikhlas // adalah yang seperti itu.
8
Nanging arang ing mangsa samangkin,
// kang kaya mangkono, // kang wis kaprah iya salawase,
// yen wis ana linggihe sathithik, // apan nuli lali,
// ing wiwitanipun.
Namun dijaman sekarang sangatlah jarang
// yang seperti itu // yang pada umumnya sejak jaman dahulu // Jika sudah
mendapatkan kedudukan tingkat rendah // kemudian lupa // kepada asal mulanya.
9
Pangrasane duweke pribadi,
// sabarang kang kanggo, // nora eling ing mula-mulane,
// witing sugih sangkaning amukti, // panrimaning ati,
// kaya nggone nemu.
Merasa diri bahwa milik pribadinya //
atas segala keberhasilannya // tidak ingat sebab asalnya // kekyaan adalah awal
kebahagiaan // atas penerimaan dalam hati // bagaikan karena menemukan sesuatu.
10
Tan rumasa murahing Hyang Widhi,
// jalaran sang katong, // ing jaman mengko iya mulane,
// arang turun wong lumakweng kardi, // tyase tan
saririh, // kasusu ing angkuh.
Tidak merasa bahwa itu adalah atas
kemurahan Tuhan // yang dilewatkan sang raja // sehingga di jaman sekarang //
jarang yang menurun jabatan seseorang // karena batinnya belum tenang //
tergesa-gesa sombong terlebih dahulu.
11
Arang kang sedya amales ing sih,
// ing gusti sang katong, // lawan kabeh iku ing batine,
// tan anedya narima ing Widhi, // iku wong kang tan wrin, // ing
nikmat ranipun.
Jangan yang berniat membalas budi //
kepada Tuhan dan juga Raja // dan juga kesemuanya itu di dalam isi hatinya //
tidak berniat menerima kehendak Tuhan // itu adalah manusia yang belum
mengetahui // tentang yang disebut nikmat sebagai sebutannya.
12
Wong kang tan narima dadi becik,
// titahing Hyang Manon, // iki uga iya ta rupane,
// kaya wong kang angupaya ngelmi, // lan wong sedya ugi,
// kapinteran iku.
Orang yang tidak menerima namun menjadi
baik // atas kehendak Tuhan // ini juga bagaikan // orang yang mencari ilmu //
dan orang yang menginginkan // kepandaian itu.
13
Uwis pinter nanging iku maksih,
// nggonira ngupados, // ing undhake ya kapinterane,
// utawa unggahing kawruh yekti, // durung marem batin,
// lamun durung tutug.
Sudah pandai namun itu juga masih // kau
usahakan // atas bertambahnya kepanadaiannya // atau bertambah ilmunya // tidak
akan mendapatkan kepuasan batin jiga belum tamat.
14
Ing pangrawuh ingkang densenengi,
// kang wus sem ing batos, // miwah ing kapinteran wus
dene, // ing samubarang pakarya uwis, // nora nganggo
lali, // kabeh wus kawengku.
Atas ilmu yang disenanginya // yang
sudah puas dalam hatinya // karena telah mendapatkan kepandaiannya, demikian
juga // atas segala pekerjaan sudah memahaminya // dan tidak akan pernah lupa
// karena kesemuanya telah dikuasainya.
15
Yen wong kang kurang narima ugi,
// iku luwih awon, // barang-gawe aja age-age,
// anganggoa sabar lawan ririh, // dadi barang-kardi,
// resik tur rahayu.
Jika orang yang kurang penerimaannya itu
// sangatlah sessat // setiap pekerjaan tidak tergessa-gesa // pergunakanlah
kesabaran dan teliti // sehingga dalam setiap pekerjaanya // bersih dan
selamat.
16
Lan maninge babo den pakeling,
// ing pitutur ingong, // sira uga padha ngempek-empek,
// iya marang kang jumeneng aji, // lair ing myang batin,
// den ngrasa kawengku.
Dan juga harap di perhatikan // atas
nasihatku // kalian semua berusahalah mendekat // kepada yang menjadi raja //
lahir batinnya // merasalah di bawah kekuasaannya.
17
Kang jumeneng iku kang mbawani,// wus
karsaning Manon,// wajib padha wedi lan bektine,// aja mampang parentahing
aji,// nadyan anom ugi,// lamun dadi ratu.
Yang menjabat itu yang menguasai // itu
sudah kehendak Tuhan // wajib hormat dan mematuhinya // jangan membantah
perintah raja // walau masih berumur muda // jika menjadi raja.
18
Nora kena iya denwaoni,
// parentahing katong, // dhasar ratu bener parentahe,
// kaya priye nggonira sumingkir, // yen tan anglakoni,
// pesthi tan rahayu.
Tidak boleh dibantah // atas perintah
raja // karena raja itu benar perintahnya // bagaimanakah cara dirimu
menghindar // jika tidak menjalankan perintahnya // pastilah tidak
akan selamat.
19
Nanging kaprah ing mangsa puniki,
// anggepe angrengkoh, // tan rumasa lamun ngempek-empek,
// ing batine datan nedya eling, // kamuktene iki,
// ngendi sangkanipun.
Namun sudah umum di jaman sekarang //
menganggap atas perjuangannya sendiri // tidak merasa keberhasilannya karena
mendekat penguasa // dalam hatinya tidak berniat untuk mengingatnya // bahka
kebahagiaan hidupnya adalah // berasal dari mana.
20
Yen elinga jalarane mukti,
// pesthine tan ngrengkoh, // saking batin durung
ngrasakake, // ing pitutur ingkang dhingin-dhingin,
// dhasar tan praduli, // wuruking wong sepuh.
Jika mengingat asal mula sampai mulia
hidupnya // pastilah tidak akan membantahnya // karena batin belum merasakan //
atas isi nasihat yang dulu-dulu // karena tidak memperhatikan // ajaran orang
tua.
21
Ing dadine barang tindak iki,
// arang ingkang tanggon, // saking durung ana
landhesane, // nganggo ing karsanira pribadi, // ngawag
barang kardi, // dadi tanpa dhapur.
Atas keberhasilan segala tindakannya //
jarang yang benar-benar ahli // karena belum ada dasarnya // karena hanya
bertindak semaunya // segala kerjanya asal-asalan saja // sehingga tanpa
menggunakan patokan.
22
Mulane ta wekas ingsun iki,
// den kerep tatakon, // aja isin ngatokaken bodhone,
// saking bodho witing pinter ugi, // mung Nabi kakasih,
// pinter tan winuruk.
Maka dari itu pesan ku ini //
sering-seringlah bertanya // janganlah malu memperlihatkan kebodohannya //
karena dari bodohlah maka akan menjadi pintar // Hannya Nabi Kekasih Tuhan //
yang pandai tanpa berguru.
23
Sabakdane pan tan ana ugi, // pintere
tatakon, // mapan lumrah ing wong urip kiye, // mulane
wong anom den taberi, // angupaya ngelmi, // dadya
pikukuh.
Selain dari padanya tidak akan ada yang
bisa // kepandainya karena bertanya // karena wajar bagi orang hidup ini //
Sehingga anak muda rajin-rajinlah // dalam mencari ilmu // untuk dijadikan
pedoman hidupnya.
24
Ing driyanira dadi tatali,
// ing tyas dimen adoh, // sakehing ati kang ala kiye,
// nadyan lali ya pan nuli eling, // yen wong kang wus
ngelmi, // kang banget tuwajuh.
Di dalam pikirannya menjadi pedoman //
dalam hatinya agar menjauh // atas segala sifat jeleknya // walau terlupa maka
akan segera ingat kembali // Jika orang berilmu // sangat mematuhi ilmunya.
25
Kacek uga lan kang tanpa ngelmi,
// sabarange kaot, // dene ngelmu iku ingkang kangge,
// sadinane gurokna kariyin, // pan sarengat ugi,
// parabot kang perlu.
Sangat jauh berbeda atas orang yang
tidak berilmu // segalanya termuat // sedangkan ilmu jika dipergunakan // dalam
setiap harinya gurukanlah terlebih dahulu // dan juga Syari’atnya // dan syarat
rukun-nya itu yang perlu.
26
Ngelmu sarengat puniku dadi,
// wawadhah kang yektos, // kawruh tetelu kawengku
kabeh//, pan sarengat kanggo lair batin, // mulane den sami,//
brangtaa ing ngelmu.
Ilmu syari’at itu yang menjadi // sumber
kebenaran // ketiga jenis ilmu itu harus dikusai semuanya // dan Syari’at itu
untuk lahir dan batin // maka dari itu agar supaya // semangat mencari ilmu.
XI.
NYANYIAN : ASMARA-NDANA
1
Padha netepana ugi, // kabeh
parentahing sarak, // terusna lair batine, // salat limang
wektu uga, // tan kena tininggala, // sapa tinggal dadi
gabug, // yen misih dhemen neng praja.
Agar patuhilah juga // atas semua
perintah syari’at // baik dalam lahir maupun batin // Shalat lima waktu juga //
tidak boleh ditinggalkan // siapa yang meninggalkannya maka ilmunya menjadi
kosong // jika masih senang di dalam pergaulan.
2
Wiwit ana badan iki, // iya teka ing
sarengat, // ananing manungsa kiye, // rukun Islam kang lilima,
// nora kena tininggal, // iku parabot linuhung,
// mungguh wong urip neng dunya.
Asal mula raga ini // juga berasal dari
syari’at // adanya manusia ini // Adalah Rukun Islam yang berjumlah lima //
tidak boleh ditinggalkan // itu syarat yang luhur // bagi orang hidup di alam
dunia.
3
Kudu uga den lakoni, // rukun
lilima punika, // mapan ta sakuwasane, // nanging aja tan
linakyan, // sapa tan nglakonana, // tan wurung nemu
bebendu, // padha sira esttokena.
Harus juga dijalankan // rukun Islam
yang lima itu // dengan jalan semampunya // namun jangan sampai tidak
dijalankan // siapa yang tidak menjalankannya // akhirnya mendapat bala //
jalankanlah oleh kalian semua.
4
Parentahira Hyang Widhi, // kang dhawuh
mring Nabiyullah, // ing dalil kadis enggone, // aja na
ingkang sembrana, // rasakna den karasa, // dalil kadis
rasanipun, // dadi padhang ing tyasira.
Perintah Tuhan // yang memerintah kepada
Nabi-Nya // berada di dalam Dalil dan hadits tempatnya // jangan ada ada yang
menyepelekannya // rasakanlah hingga paham // rasa dari Dalil dan Hadits //
sehingga menjadi terang hatimu.
5
Nora gampang wong ngaurip,
// yen tan weruh uripira, // uripe padha lan kebo,
// anur kebo dagingira, // kalala yen pinangana,
// pan manungsa dagingipun, // yen pinangan pesthi karam.
Tidak mudah manusia hidup // jika tidak
memahami hidupnya // hidupnya bagaikan seekor kerbau // lebih baik seekor
kerbau karena dagingnya // khalal jika dimakan // namun daging manusia // jika
dimakan pastilah kharam.
6
Poma-poma wekas mami, // anak putu
aja lena, // aja katungkul uripe,// lan aja duwe kareman,
// marang papaes donya, // siyang dalu dipun emut,
// yen urip manggih antaka.
Perhatikanlah pesanku ini // wahai anak
putu jangan sampai terlena // jangan hanya memenuhi kebutuhan hidupnya // dan
juga jangan terhanyut // atas keindahan dunia // siang malam agar selalu ingat
dan sadar // jika hidup itu pasti akan mati.
7
Lawan aja angkuh bengis,
// lengus lanas langar lancang, // calak ladah
sumalonong, // aja edak aja ngepak, // lan aja siya-siya,
// aja jail para padu, // lan aja para wadulan.
Dan janganlah sombong dan jahat //
bermuka masam, mudah marah, menakutkan dan semaunya sendiri // calak ladah
menyelonong // jangan edak jangan ngepak // dan jangan berbuat sia-sia //
jangan usil dan suka bertengkar // jangan suka mengadukan.
8
Kang kanggo ing mangsa mangkin,
// prayayi nom kang den gulang, // kaya kang wus muni kuwe,
// lumaku temen kajena, // tan nganggo etung murwat,
// lumaku kukudhung sarung,// anjaluk dendhodhokana.
Yang berlaku di masa sekarang // bagi
kalangan muda yang dipelajarinya // seperti yang telah disebutkan itu //
berjalan dengan benar akan terhormat // tidak mempergunakan pertimbangan dan
penalaran // berjalan menutupi diri dengan sarung // meminta-minta sambil
berjongkok.
9
Pan tanpa kusur sayekti,
// satriya tan wruh ing tata, // ngunggulaken satriyane,
// yen na ngarah dhinodhokan, // anganggoa jajaran,
// yen niyat lunga anyamur, // aja ndhodhokken manungsa.
Dan sesungguhnya tidak berguna // itu
satria yang tidak mengerti aturan // mengunggulkan satria-nya // jika ada
cita-citanya berjalan berjongkok // pergunalakanlah kuda // jika berniat pergi
menyamar // jangan membuat repat manusia lainnya.
10
Iku poma dipuneling, // kaki
mring pitutur ingwang, // kang wis muni mburi kuwe,
// yen ana ingkang nganggoa, // cawangan wong mbelasar,
// saking nora ngrungu tutur, // lebar tan dadi dandanan.
Maka dari itu ingatlah // wahai anakku
atas nasihatku // yang telah dijelaskan sebelumnya // jika ada yang menjalankannya
// aturan orang yang tersessat // karena tidak mau mendengarkan nasihat //
hancur tidak bisa dibetulkan lagi.
11
Barang-gawe dipun eling,
// nganggoa tepa-sarira, // parentah lan sabenere,
// aja ambeg kumawawa, // amrih den wedenana,
// dene ta wong kang wis luhung, // nggone amengku mring
bala.
Dalam setiap tindakan ingatlah //
pergunakan perasaan pada diri sendiri // atas perintah yang sebenarnya //
jangan merasa mampu // agar ditakutinya // sedangkan orang yang berderajat
luhur // selalu melindungi saudaranya.
12
Den prih wedi sarta asih,
// pamengkune maring wadya, // wineruhena ing gawe,
// den bisa aminta-minta, // karyaning wadyanira,
// ing salungguh-lungguhipun, // ana karyane priyangga.
Dengan harapan agar takut dan menyayanginya
// perlindungannya terhadap sesamanya // tunjukanlah atas kewajibannya //
bisalah membagi-bagi // pekerjaan kepada saudaranya // dengan sejelas-jelasnya
// atas pekerjaanya sendiri-sendiri.
13
Sarta weruhna ing becik,
// gantungana ing tatrapan, // darapon pethel karyane,
// dimene aja sembrana//, anglakoni ing karya, // ywa
dumeh asih sireku, // yen leleda tatrapana.
Dan juga tunjukanlah kebenaran //
jadikan pedoman aturan // agar tepat dalam tiap pekerjaannya // agar tidak
sembarangan // dalam melaksanakan pekerjaannya // jangan karena engkau sayang
pada mereka // jika melanggar maka hukumlah.
14
Nadyan sanak-sanak ugi, // yen
leleda tinatrapan, // murwaten lawan sisipe, // darapon
padha wedia, // ing wuri ywa leleda, // ing dana-kramanireku,
// aja pegat den warata.
Walau sanak kerabat juga // jika
melanggar hukumlah // jelaskan atas kesalahannya // agar menjadi pelajaran //
di belakang hari jangan sampai terulang // sedangkan pemberian hadiah dan
penghargaan // jangan sampai putus dan juga harus merata.
15
Lan maninge suta mami,
// mungguh anggep wong ngawula, // den suka sokur ing
batos, // aja pegat ing panedha, // mring Hyang kang
amisesa, // ing rina wenginipun, // mulyaning nagara tata.
Dan juga wahai anakku // bahwa sikap
orang mengabdi // agar senang dan bersyukur dalam hati // jangan berhenti
berdoa // kepada Tuhan Yang Maha Kuasa // baik di siang atau pun di malam hari
// dengan harapan agar mulia lah negaranya.
16
Iku uga den pakeling,
// kalamun mulya kang praja, // mupangati mring wong
akeh, // ing rina wengi ywa pegat, // nenedha mring
Pangeran, // tulusing karaton prabu, // miwah arjaning nagara.
Hal itu janganlah sampai kau lupakan //
karena jika negara dalam keadaan mulia // maka akan sangat bermanfaat bagi
orang banyak // Di siang dan malam hari janganlah berhenti // memohon kepada
Tuhan // atas keselamatan negaranya // serta keraharjaan negaranya.
17
Iku wawalesing batin,
// mungguh wong suwiteng nata, // ing lair setya tuhune,
// lawan cecadhang sakarsa, // badan datan lenggana,
// ing siyang dalu pan katur, // pati uriping kawula.
Itulah balasan batinmu // bagi orang
yang mengabdi kepada raja // dalam tata lahir harus benar-benar setia // serta
menjalankan segala perintah raja // dan selalu berserah diri // di siang dan
malam hari selalu menyerahkan // hidup dan matinya kepada raja karena sadar
sebagai hambanya.
18
Gumantung karsaning gusti,
// iku traping wadya setya, // nora kaya jaman mangke,
// yen wis oleh kalungguhan, // trape kaya wong dagang,
// ngetung tuna bathineipun, // ing tyas datan rumangsa.
Itu semua terserah kehendak raja //
itulah sikap hamba yang setia // tidak seperti di jaman sekarang // jika telah
mendapat kedudukan // sikapnya bagaikan orang bedagang // menghitung untung dan
ruginya // di hatinya tidak merasa.
19
Uwite dadi priyayi, // sapa
kang gawe mring sira, // nora weruh wiwitane, // iya
weruha witira, // dadi saking ruruba, // mulane ing
batinipun, // pangetunge lir wong dagang.
Sebabnya menjadi bangsawan // siapakah
yang mengangkat dirimu // karena telah lupa pada asal mulanya // karena
meyakini bahwa // keberhasilannya karena usaha sendiri // sehingga di dalam
hatinya // berhtung bagaikan seorang pedagang.
20
Pikire gelisa pulih,// rurubane duk ing
dadya,// ing rina wengi ciptane,// kapriye lamun bisaa,// males sihing
bendara,// linggihe lawan tinuku,// tan wurung angrusak desa.
Dalam pikirannya agar segera kembali //
pengorbanannya dalam perjuangannya // di siang dan malam hari yang ada dalam
pikirannya // bagaimana agar bisa // membalas kebaikan tuannya // kedudukannya
karena membeli // sikap yang demikian pada akhirnya akan merusak negara.
21
Pamrihe gelisa bathi, // nadyan
mbesuk denpocota, // duweke sok wisa puleh, // kapriye
lamun tataa, // polahe salang-tunjang, // padha kaya wong
bubruwun, // tan etung duga prayoga.
Keinginannya segera mendapat keuntungan
// walau di belakang hari jika dipecat // hartanya agar bisa kembali // mana
mungkin bisa menata // sedang sikapnya semaunya sendiri // bagaikan orang yang
sedang memetik sayuran // tidak mempergunakan pertimbangan baik buruknya.
22
Poma padha denpakeling,
// nganggoa sokur lan rila, // narima ing sapancene,
// lan aja amrih sarana, // mring wadya nandhang karya,
// lan padha amriha iku, // arjaning kang desa-desa.
Wahai sadar dan ingatlah // selalu
bersyukur dan ikhlas // terimalah atas segala bagian hidupnya // dan jangan
berpamrih dengan jalan // orang lain yang bekerja // dan selalu berharaplah //
atas kesejahteraan negaranya.
23
Wong desa pan aja nganti,
// ewuh nggone nambut-karya, // sasawah miwah tegale,
// nggaru maluku tetepa,// aja denulah-ulah//, dimene tulus
nanandur, // pari kapas miwah jarak.
Para penduduk desa jangan sampai //
kesulitan saat bekerja // di sawah dan di tegalnya // Menggaru dan mluku //
janganlah diganggu // agar mudah bercocok tanam // menanam padi kapas dan
jarak.
24
Yen desa akeh wongneki,
// ingkang bathi pasthi sira, // wetuning pajeg undhake,
// dipun rereh pamrihira, // aja nganti rekasa,
// den wani kalah rumuhun, // beya kurang paringana.
Jika di desa banyak orang yang berhasil
// yang untung adalah dirimu // karena semakin naik pajaknya // sehingga
usahakanlah // jangan sampai kesulitan // beranilah mengalah terlebih dahulu //
jika kekuarangan biaya berilah dahulu.
25
Kapriye gemaha ugi, // sakehe
kang desa-desa, // salin bekel pendhak epon, // pametune
jung sacacah, // bektine karobelah, // satemah desane
suwung, // priyayi jaga pocotan.
Usahakn agar banyak pengahsilan
bertaninya // di desa-desa // berganti pemimpinya tiak hari Pon //
penghasilannya hanya sedikit // kepatuhannya di rubah // sehingga desa menjadi
kosong // sehingga para bangsawan berjaga di pojok desa.
26
Poma aja anglakoni, // kaya
pikir kang mangkana, // tan wurung lingsem temahe, // den
padha angestokena, // mring pitutur kang arja, // nora
nana alanipun, // wong nglakoni kabecikan.
Janganlah bertindak // hal yang demikian
// pada akhirnya akan malu sendiri // maka dari itu patuhilah // atas nasihat
yang baik // itu tidak ada jeleknya // orang yang berbuat kebaikan.
27
Nom-noman samengko iki, // yen
den pituturi arja, // arang kang angrungokake, // den
slamur asasembranan, // emoh yen anirua, // malah males
apitutur, // pangrasane uwis wignya.
Para muda-muda di jaman sekarang //
ketika diberi nasihat yang baik // jarang yang mau mendengarkan // disambi
dengan sikap semaunya // tiak mau untuk meniru // justra memabalas
menasehatinya // karena merasa telah mahir.
28
Aja ta mengkono ugi, // yen ana
wong cacarita, // rungokena saunine, // ingkang becik sira
nggoa, // buwangen ingkang ala, // anggiten sajroning
kalbu // ywa nganggo budi nom-noman.
Janganlah bersikap seperti itu // jika
ada orang yang bercerita // dengarkanlah isi ceritanya // cerita yang baik pakailah
// dan buanglah cerita yang jelek // berlatihlah di dalam batin // jangan
menggunakan budi anak muda-muda.
XII.
Sinom
1
Ambege kang wus utama,// tan ngendhak
gunaning janmi,// amiguna ing aguna,// sasolahe kudu bathi,// pintere den
alingi,// bodhone dinokok ngayun,// pamrihe den inaa,// aja na ngarani
bangkit,// suka lila denina sapadha-padha.
Sikap manusia tingkat utama // tidak mau
menyaingi kepandaian sesamanya // Berguna bagi siapa saja // setiap yang
dikerjakan harus menguntungkan orang lain // kepandaiannya di tutupi //
kebodohannya diletakkan di muka // dengan harapan agar diremehkan // jangan
sampai ada yang mengira bahwa dirinya pandai // ikhlas ketika di hina oleh
sessamanya.
2
Ingsun uga tan mangkana,// balilu kang sun
alingi,// kabisan sundekek ngarsa,// isin menek denarani,// balilu ing
sujanmi,// nanging batiningsun cubluk,// parandene jroning tyas,// lumaku
ingaran wasis,// tanpa ngrasa prandene sugih carita.
Saya belum bisa bersikap seperti itu //
kebodohanku yang saya tutupi // kepandaianku saya letakkan di depan // malu
jika dikira // sebagai orang bodoh oleh sesamamnya // namun dalam hatiku masih
sangat bodoh // namun demikian di dalam batin // mengaku serba bisa // tidak
merasa bahwa hanya sebatas bisa bercerita.
3
Tur duk ingsun maksih bocah,// akeh kang
amituturi,// lakuning wong kuna-kuna,// lalabetan ingkang becik,// miwah carita
ugi,// kang kajaba saking ngebuk,// iku kang aran kojah,// suprandene ingsun
iki,// teka nora nana undhaking kabisan.
Dan ketika saya masih anak-anak //
banyak yang memberi nasihat // Budi pekerti orang gjaman dahulu // yang
meninggalkan bekas yang baik // Dan ceritanya juga // yang berasal dari
penalaran // itu yagn disebut petuah // namun demikian diriku ini // pun tidak
bertambah keahlianku.
4
Carita nggoningsun nular,// wong tuwa kang
momong dhingin,// akeh kang sugih carita,// sun rungokken rina wengi,//
samengko maksih // eling sawise diwasaningsun,// bapak kang paring wulang,//
miwah ibu mituturi,// tata-krama ing pratingkah kang raharja.
Ceritaku saya hanya meniru saja // dari
petuah orang di jaman dahulu // yang banyak meninggalkan petuah // saya
dengarkan siang dan malam // sehingga sampai sekrang masih ku ingat // sampai
hidupku menginjak dewasa // Ayak yang memberi ajaran // dan juga ibu yang
memberikan nasihat // aturan sopan santun dan juga dalam bersikap yang baik.
5
Nanging padha ngestokena,// pitutur kang
muni tulis// yen sira nedya raharja,// anggonen pitutur iki,// nggoningsun
ngeling-eling,// pitutur wong sepuh-sepuh,// muga padha bisaa,// anganggo
pitutur becik,// ambrekati wuruke wong tuwa-tuwa.
Namun jalankanlah // nasihat yang
tertulis // jika dirimu ingin selamat // pakailah nasihat yang ada di dalam
buku ini // Kumpulan dari yang selalu ku ingat-ingat // atas nasihat orang tua-tua
di jaman dahulu // semoga dapatlah // menjalankan nasihat yang baik // akan
bermanfaat atas nasihat dari orang tua-tua di amsa lalu.
6
Lan aja na lali padha,// mring luluhur
ingkang dhingin,// satindake den kawruhan//, angurangi dhahar guling,// nggone
ambanting dhiri,// amasuh sariranipun,// temune kang sineja //,mungguh wong
nedha ing Widhi,// lamun temen lawas enggale tinekan.
Dan janganlah ada yang lupa // kepada
leluhurnya // sikap perilakunya pahamiah // yang selalu mengurangi makan dan
tidur // dalam mengendalikan keinginan diri // membersihkan jiwa raganya //
agar tercapai apa yang menjadi kehendaknya // bagaikan orang yang selalu berdoa
kepada Tuhan // jika dijalankan secara sungguh-sungguh, lama-lama pasti akan
terkabul.
7
Pangeran kang sipat murah,// njurungi
kajating dasih,// ingkang temen tinemenan,// pan iku ujaring dalil,// nyatane
ana ugi// iya Ki Ageng ing Tarub,// wiwitane nenedha,// tan pedhot tumekeng
siwi,// wayah buyut canggah warenge kang tampa.
Tuhan Yang Maha Pemurah // Mengabulkan
apa yang diminta sang hamba // yang meminta dengan cara sungguh-sungguh //
itulah apa yang dikatakan di dalam dalil // dalam kenyataannya ada contohnya //
Yaitu Ki Ageng Tarub // yang mengawali dalam berdoa // hingga hasilnya tidak
terputusa sampai kepada anak // cucu buyut canggah
Wareng yang menerima atas terkabulnya doanya.
8
Panembahan Senapatya,// kang jumeneng ing
matawis,// iku kapareng lan mangsa,// dhawuh nugrahaning Widhi,/ saturune
lestari,// saking brekating luluhur,// mrih tulusing nugraha,// ingkang
kari-kari,// wajib uga anirua lakunira.
Panembahan Senopati // Yang menjadi raja
di Mantawis // itu yang mendapatkan anugerah // atas terkabulnya doa para
sesepuhnya yang doanya telah dikabulkan oleh Tuhan // terus sampai ke anak
cucunya // atas barokah dari para leluhur // agar lestarinya anugrah // kepada
yang ditinggalkannya // laku yang demikian itu wajib ditiru.
9
Mring luhur ing kuna-kuna,// enggone
ambanting dhiri,// iya sakuwasanira,// sakuwate anglakoni,// nyegah turu
sathithik,// sarta nyuda dhaharipun,// pirabara bisaa,// kaya ingkang
dhingin-dhingin,// atirua sapratelon saprapatan.
Mencontoh para leluhurnya di masa lalu
// cara mengendalikan diri // adalah sebatas kemampuan mu // sebatas kekuatan
dalam menjalankannya // mengurangi tidur sedikit demi sedikit // dan juga
mengurangi makananannya // lebih baik lagi jika bisa menjalankan // seperti
yang dijalankan oleh para leluhur di masa lalu // menirulah sepertiga atau
seperemepat bagian saja, sduah cukup.
10
Ana ta silih bebasan,// padha sinaua
ugi,// lara sajroning kapenak,// suka sajroning prihatin,//lawan ingkang
prihatin,// mapan suka ing jronipun,// iku den sinaua,// lan mati sajroning
urip,// ing wong kuna pan mangkono kang den gulang.
Ada juga ucapan // agar dapat menjadi
pelajaran, yaitu // sakit ketika sehat // gembira ketika mendapat musibah //
dan jika sedang mengalami kesengsaraan hidup // maka selalu bahagia di dalam
hatinya // belajarlha sikap seperti itu // dan juga mati ketika masih hidup //
itu yang dijalankan oleh oarang di jaman dahulu.
11
Pamoring Gusti kawula,// pan iku ingkang
sayekti,// dadine sotya ludira,// iku den waspada ugi,// gampangane ta kaki,//
tembaga lawan mas iku,// linebur ing dahana,// luluh amor dadi siji,// mari
nama kencana miwah tembaga.
Menyatunya antara Tuhan dan Hamba //
itulah yang sebenarnya // itu yang membersihkan jiwa raga // namun harus penuh
kewaspadaan // sebagai gambaran yang gampang itu // Temba dan emas ketika //
dilebur di dalam pembakaran // hancur menyatu menjadi satu // tidak ada yang
bernama emas atau pun tembaga.
12
Ingaranana kencana,// pan wus kamoran
tembagi,// ingaranana tembaga,// wus kamoran kencana di,// milila dipun
wastani,// mapan suwasa puniku,// pamore mas tembaga,// pramila namane salin//,
lan rupane sayekti puniku beda.
Namun jika disebut emas itu pun kurang
tepat // karena telah tercampuri tembaga // dan jika disebut tembaga // itu pun
telah tercampur emas // sehingga disebut // setelah menyatu keudanya // adalah
bercampurnya Emas Tembaga // sehingga berganti nama // dan juga rupanya itu
akan berubah pula.
13
Cahya abang tuntung jenar,// punika suwasa
murni,// kalamun gawe suwasa,// tembagane nora becik,// pambesote tan resik,//
utawa nom emasipun,// iku dipun pandhinga,// sorote pesthi tan sami,// pan
suwasa bubul arene punika.
Cahaya kemerahan agak kekuningan // itu
suawa murni // jika membuat suwasa (Jenis logam percampuran tembaga dan emas),
// Jika tembaga dari kualitas jelek // dan pembakarannya tidak bersih // atau
ems muda // itu jika dilihat // sinarnya pasti tidak sama // dan dsiebut suasa
bubul itu namanya.
14
Yen arsa karya suwasa,// darapon dadine
becik,// amilihana tembaga,// oleha tembaga prusi,// binesot ingkang resik,//
sarta mase ingkang sepuh,// resik tan kawoworan,// dhasar sari pasthi dadi,//
iku kena ingaran suwasa mulya.
Jika ingin membuat suasa // agar jadi
yang baik // pilihlah tembaga // dari jenis prusi // digosok hingga bersih //
dan emasnya pun yang tua // bersih dan tidak ercampur apapun // dari bahan yang
bagus pasti hasilnya pun bagus // itu yang disebut suasa mulya.
15
Puniku mapan upama,// tepane badan
puniki,// lamun arsa ngawruhana,// pamore kawula Gusti,// sayekti kudu resik,//
aja katempelan nepsu,// luwamah lan amarah,// sarta suci lair batin,// dadi
mene sarira bisaa tunggal.
Itu sebagai perlambang // atas diri ini
// jika inging mengetahui // menyatunnya hamba dengan Tuhan // itu pun harus
bersih // jangan tercampur nafsu // luamah dan amarah // serta suci lahir
batinnya // sehingga diri agar bisa menyatu.
16
Lamun ora mangkonoa,// sayektine nora
dadi,// mungguh ngelmu ingkang nyata,// nora kena den sasabi,// ewuh gampang
sayekti,// puniku wong duwe kawruh,// gampang yen winicara,// angel yen durung
marengi,// ing wektune binuka jroning wardaya.
Jika tidak demikian // pasti tidak akan
bisa // sedangkan ilmu yang nyata // tidak bisa dipahami // sulit dan mudah itu
sesungguhnya // itu bagi orang yang berilmu // mudah jika hanya dibicarakan //
sangat sulit jika belum mendapat anugerah-Nya // Ketika hati telah terbuka.
17
Nanging ta sabarang karya,// kang kinira
dadi becik,// pantes den talatenana,// lawas-lawas mbok pinanggih,// den mantep
jroning ati,// ngimanken tuduhing guru,// aja uga bosenan//, kalamun arsa
utami,// mapan ana dalile kang wus kalakyan.
Maka atas segala tindakan // yang
diinginkannya akan menjadi baik // panta jika dilakukan dengan telaten //
lama-kelamaan akan bisa ketemu // mantapkanlah di dalam hati // yakinlah
terhadap petunjuk guru // jangan sampai mempunyai sifat cepat bosan // jika
ingin mendapatkan ilmu yang utama // dan hal itu telah tercantum di dalam
hadits.
18
Para luluhur sadaya,// nggone nenedha
mring Widhi,// bisaa mbaboni praja,// dadi ugering rat Jawi,// saking talaten
ugi,// enggone katiban wahyu,// ing mula mulanira,// lakuning luluhur dhingin,//
andhap asor enggone anamur lampah.
Para leluhur di masa lalu // dalam
melakukan permohonan kepada Tuhan // Agar bisa sebagai penguasa Kerajaan //
untuk menjadi panutan di Tanah Jawa // Dan karena dijalankan dengan tekun //
Sehingga mendapat anugerah // sebagai awal nya // yang dijalankan oleh para
leluhur di masa lalu // dengan cara sabar dan menyamar ketika menjalankan
Tirakat bertapa.
19
Tapane nganggo alingan,// pan sami alaku
tani,// iku kang kinarya sasab,// pamrihe aja katawis,// ujubriya lan kibir,//
sumungah ing siningkur,// lan endi kang kanggonan, wahyuning karaton Jawi,//
tinempelan anggenipun kumawula.
Ketika bertapa dengan cara di
tutup-tutupi // dengan jalan sambil bertani // itu yang digunakan sebagai
penyamarannya // dengan harapan agar tidak nampak // agar tidak pamer dan kibir
// dan sifat sombong pun telah ditinggalkannya // Dan siapa pun yang mendapat
Wahyu Raja di Tanah Jawa // di tutupi dengan cara menyamar sebagai rakyat
jelata.
20
Puniku laku utama,// tumindak sarta
kekelir,// nora ngatingalken lampah,// wadine kang denalingi,// panedyane ing
batin,// pan jero pangarahipun,// asore ngelmu rasa,// prayoga tiniru ugi,//
anak putu aja na tinggal lanjaran.
Itu adalah sikap laku utama // bergerak
dan menyamar // tidak menunjukan apa yang sedang dijalankannya // rahasianya
yang disembunyikan // Cita-citanya ada di dalam batinnya // dan dalam serta
sungguh-sungguh dalam tujuannya // dengan cara menggunakan ilmu rasa // hal
demikian baik untuk ditiru // anak cucu jangan sampai meninggalkan panutan
sesepuhnya.
1
Lawan ana kang wasiyat,// prasapa kang
dhingin-dhingin,// wajib padha kawruhana// mring anak putu kang kari,// lan aja
na kang lali,// anerak wewaleripun,// marang luluhur padha,// kang minulyakken
ing Widhi,// muga-muga mupangatana kang darah.
Ada juga yang berwasiat // mengambil
dari ajaran di masa lalu // Wajib untuk diketahui // oleh anak cucunya di
kemudian hari // dan jangan sampai ada yang melupakannya // melanggar atas
larangannya // atas larangan para leluhurnya // yang selalu memuliakan
Tuhan-nya // semoga bermanfaat atas keturunannya yang sedarah.
22
Wiwitan kang aprasapa,// Ki Ageng ing
Tarub weling,// ing satedhak turunira,// tan rinilan nganggo keris,// miwah
waos tan keni,// kang awak waja puniku,// lembu tan kena dhahar,// daginge lan
ora keni,// angingua marang wong Wandhan tan kena.
Yang pertama berwasiat // adalah wasiat
Ki Ageng Tarub // kepada anak keturunannya // tidak diperkenankan memakai keris
// dan tombak yang // terbuat dari baja // dan daging lembu jangan
dimakan // dan tidak boleh // memelihara orang Wandhan.
23
Dene Ki Ageng Sesela,// prasapane ora
keni,// ing satedhak turunira,// nyamping cindhe denwaleri,// kalawan nora
keni,// ing ngarepan nandur waluh,// wohe tan kena mangan,// Panembahan
Senapati,// ing ngalaga punika ingkang prasapa.
Sedangkan Ki Ageng Sela // larangannya
tidak boleh // atas anak keturunanya // memakai kain jenis Cinde //
dan tidak boleh // menanam labu di halaman rumah // dan tidak boleh memakan
buahnya // Panembahan Senapati, larangannya adalah.
24
Ing satedhak turunira,// mapan nora
denlilani,// nitih kuda ules napas,// lan malih dipun waleri,// nitih turangga
ugi,// kang kokoncen surinipun,// dhahar ngungkurken lawang,// ing wuri tan na
nunggoni,// dipunemut aja na nerak prasapa.
Atas anak keturunannya // tidak
diperkenankan // naik kuda berbulu Napas // dan dilarang juga // menaiki kuda
// yang surinya berjuntai // makan sambil membelakangi pintu // karena di
belakangnya tidak ada yang menunggunya // ingatlah jangan sampai ada yang
melanggarnya.
25
Jeng Sultan Agung Mataram,// prasapane
nora keni,// mring tedhake yen nitiha,// jaran bendana yen jurit,// nganggo
waos tan keni,// kang landheyan kayu wergu,// lan tan ingaken darah,// yen tan
bisa tembang Kawi,// pan prayoga satedhak sinaua.
Sang Sultan Agung Mataram // wasiatnya
tidak boleh // kepada anak turunnya // ketika berperang dilarang naik kuda
Bendana // tidak boleh membawa tombak // yang tangkainya terbuat dari kayu
wergu // dan tidak diakui sebagai anak keturunannya // jika tidak bisa nembang
Jawa/Kawi // tidak baik atas anak keturunanya, maka belajarlah.
26
Jeng Sunan Pakubuwana,// kang jumeneng ing
Samawis,// kondur madeg Kartasura,// prasapanipun tan keni,// nenggih kalamun
nitih,// dipangga saturunipun,// Sunan Prabu Mangkurat,// waler mring
saturuneki,// tan linilan ngujung astana ing Betah.
Sunan Pakubuwana // Raja di Semarang //
kemblai ke kartasura // wasiatnya tidak boleh // yaitu menaiki // Gajah atas
anak keturunannya // Sunan Mangkurat // Wasiat kepada anak cucunya // dilarang
berziarah ke makam Butuh.
27
Lawan tan kena nganggoa,// dhuwung
sarungan tan mawi,// kandelan yen nitih kuda,// kabeh ajaa na kang lali,// lan
aja na nggagampil,// puniku prasapanipun,// nenggih Jeng Susuhunan,//
Pakubuwana ping kalih,// mring satedhak turunira linarangan.
Dan tidak boleh memakai // keris
tertutup tanpa pendhok jika naik kuda // jangan sampai ada yang melupakannya //
dan jangan ada yang menganggap enteng // wasiatnya dari // Sang Sunan //
Pakubuwana ke dua // kepada anak keturunannya melarang.
28
Mangan apyun nora kena,// sineret tan den
lilani,// inguntal pan linarangan,// sapa kang wani nglakoni,// narajang waler
iki,// yen nganti kalebon apyun,// pan kena ing prasapa,// jinabakken
tedhakneki,// Jeng Susuhunan ingkang sumare Nglaweyan.
Dilarang memakan candu // menghisap
ganja itu dilarangnya // memakan pun tidak boleh // siapa pun yang berani
melakukannya // melanggar larangan ini // jika sampai kemasukan candu // akan
terkena hukuman // dikeluarkan dari garis keturunan // dari Sunan yang
dimakamkan di Laweyan.
29
Prasapa Jeng Susuhunan,// Pakubuwana
kaping tri,// mring satedhak turunira,// mapan datan denlilani,// agawe andel
ugi,// wong kang seje jinisipun,// puniku linarangan,// anak putu wuri-wuri,//
aja na kang wani nrajang prasapa.
Wasiat sang Sunan // Pakubuwana ke tiga
// kepada anak keturunannya // tidak boleh // mengangkat pemimpin pasukan //
dari bangsa asing // itu sangat dilarangnya // atas anak cucunya di belakang
hari // jangan sampai ada yang berani melanggar wasiat ini.
30
Wonten waler kaliwatan,// saking luluhur
kang dhingin,// linarangan angambaha,// wana Krendhawahaneki,// dene kang
amaleri,// sang Dananjaya ing dangu,// lan malih winaleran,// kabeh tedhake
Matawis,// yen dolana ing wana Rami tan kena.
Ada wasiat yang terlewat // yang berasal
dari leluhur masa lalu // dilarang memasuki // Hutan Krendhawahana // sedangkan
yang memberi wasiat // adalah Sang Dananjaya di masa lalu // dan ada larangan
juga // semua keturunan Mataram // dilarang bermain di hutan Rami.
31
Dene sisirakanira,// yen tedhak ing Demak
ugi,// anganggo wulung tan kena,// lawan ta kang nyirik malih,// bebed lonthan
tan kena,// kalamun tedhak Madiyun,// lan payung dhanddhan abang,// tedhak
Madura tan keni,// nganggo poleng lan bathikan parang-rusak.
Sedangkan larangan // atas keturunan
Demak adalah // tidak diperbolehkan memakai baju wulung atau serba hitam // dan
tidak diperkenankan pula // bersarung Lontan bercorang-careng, itu tidak boleh
// itu jika pergi ke Madiun // dilarang menggunakan
payung bertangkai merah // itu jika pergi ke Madura // tidak boleh
bercorak poleng belang-belang dan tidak boleh memakai bathik Parang rusak.
32
Tedhaking Kudus tan kena,// adhahara
daging sapi,// tedhaking Sumenep ika,// nora kena ajang piring,// watu pan
datan keni,// dhahar kidang dagingipun,// mapan ta linarangan,// godhong palasa
kinardi,// ajang mangan pan puniku nora kena.
Anak cucu Kudus tidak boleh // memakan
daging sapi // Keturunan Sumenep itu // tidak boleh mempergunakan piring yang
terbuat // dari batu itu tidak boleh // dan dilarang memakan daging kijang //
dan juga dilarang // menggunakan daun Plasa (Sejenis tumbuhan) // untuk
digunakan tempat makanan.
33
Kabeh anak putu padha,// eling-elingen ywa
lali,// prasapa kang kuna-kuna walering luluhur dhingin,// estokna ing jro
ngati,// aja nganti nemu dudu,// kalamun wani nerak,// pasthi tan manggih
basuki,// Sinom Salin Girisa ingkang atampa.
Wahai semua anak cucu // ingatlah wasiat
itu jangan sampai lupa // Wasiat dari jaman dahulu larangan leluhur di masa
lalu // patuhilah sampai ke dalam hati // jangan sampai mendapat halangan //
jika berani melanggarnya // pasti tidak akan menemukan keselamatan // berganti
nyanyian Girisa.
XIII
NYANYIAN : GIRISA
1
Anak putu denestokna, // warah wuruke si
bapa,// aja na ingkang sembrana,// marang wuruke wong tuwa,// ing lair batin
den bisa,// anganggo wuruking bapa,// ing tyas den padha santosa,// teguheno
jroning nala.
Anak cucu patuhilah // ajaran dan
nasihat sang ayah // jangan ada yang menganggap sembarangan // atas ajaran
orang tua // di lahir dan batin gunakanlah // ajaran ayahmu // di dalam hati
haruslah teguh // teguhkan di dalam otak pula.
2
Aja na kurang panrima,// ing papasthening
sarira,// yen saking Hyang Mahamulya,// nitahken ing badanira,// lawan dipun
awas uga,// asor luhur waras lara,// tanapi begja cilaka//, urip tanapi antaka.
Jangan ada yang merasa kurang ikhlas //
atas takdir pada diri // jika itu berasal dari Tuhan Yang Maha Mulia // Yang
menciptakan raga dirimu // dan harus berhati-hati pula // Derajat rendah dan
tinggi sehat dan sakit // dan juga untung dan celaka // hidup dan matinya.
3
Iku saking ing Hyang Suksma,// miwah ta
ing umurira,// kang cendhak lawan kang dawa,// wus pinesthi mring Hyang
Suksma,// duraka yen maidoa,// miwah kuranga panrima,// ing lohkilmahfule
kana,// tulisane pan wis ana.
Itu atas takdir Tuhan // serta juga atas
umur dirimu // yang berumur pendek dan panjang // telah digariskan oleh Tuhan
// Durhaka jika tidak mempercayainya // dan jika tidak ikhlas menerimanya //
karena hal itu telah tertulis di Lahumul Mafud sejak dahulu // tulisan itu
telah ada.
4
Yogya padha kawruhana,// sisikune
badanira,// ya marang Hyang Mahamurba,// kang misesa marang sira,//yen sira
durung uninga,// prayoga atatakona,// mring kang padha wruh ing makna,// iku
kang para ngulama.
Juga pahamilah // atas murka Tuhanmu //
yaitu Tuhan Yang Maha Kuasa // yang menguasai atas dirimu // jika engkau belum
paham // sebaiknya bertanyalah // kepada yang telah paham atas makna
rahasia-Nya // itulah para Ulama.
5
Kang wis wruh rahsaning kitab,// darapon
sira weruha,// wajib mokaling Hyang Suksma,// miwah wajibing kawula,// lan
mokale kawruhana,// miwah ta ing tata-krama,// sarengat dipunwaspada,// batal
karam takokena.
Yang telah memahami rahasia Kitab // dan
juga dirimu harus memahami pula // sifat Wajib dan Mokal dari Tuhanmu // serta
sifat wajib bagi hamba // serta mokalnya pun harus kau pahami // dan juga
tentang adab sopan santun serta Akhlak // yang telah di atur dalam Syariat itu
pahamilah // hukum batal kharam tanyakanlah.
6
Sunat lan perlu punika,// prabot kanggo
saben dina,// iku kaki dipun padha,// terang ing pitakonira,// lan aja bosen
jagongan,// marang kang para ngulama,// miwah uwong kang sampurna,// pangawruhe
mring Hyang Suksma.
Yang Sunah pun perlu juga // dijalankan
setiap harinya // wahai anakku agar menjadi // terang maka tanyakanlah // dan
jangan bosan duduk bersama // dengan para Ulama // serta duduk dengan orang
yang sudah sempurna // Pemahamannya tentang Tuhan.
7
Miwah patrap tata-krama,// ing
tindak-tanduk myang basa,// kang tumiba marang nistha,// tuwin kang tumibeng
madya,// tanapi tibeng utama,// iku sira takokena,//ya marang wong kang
sujana,// miwah ing wong tuwa-tuwa.
Serta sikap sopan santun // dalam
tingkah laku dan bahasa // yang mengarah kepada kenisthaan // serta yang jatuh
di tengah-tengahnya // atau pun tentang yang Paling Utama // hal itu
tanyakanlah // kepada orang yang benar-benar telah memahaminya // serta kepada
para sesepuh Pinisepuh yang telah mumpuni.
8
Kang padha bisa micara,// tuwin ingkang
ulah sastra,// iku pantes takonana,// bisa madhangken tyasira, //karana ujaring
sastra utama teka carita,// ingkang kinarya gondhelan,// amurukken mring wong
mudha.
Yang sudah ahli dalam berbicara // serta
para ahli sastra // itu yang pantas sebgai tempat bertanya // sehingga bisa
memberi pencerahan batin dirimu // karena isi sastra yang baik itu dari cerita
// yang menjadi pedomannya // untuk mengajari anak muda.
9
Lawan sok karepa maca//, sabarang layang
carita,// aja anampik mring layang, //carita kang kuna-kuna,// layang babad
kawruhana,// caritane luhurira,// darapon sira weruha,// lalakone wong prawira.
Dan juga sering-seringlah membaca //
tentang buku cerita // jangan menolak buku apapun // yang berisi cirita di
jaman dahulu // Serat Babad pahamilah // yang menceritakan leluhurmu // agar
engkau menjadi mengetahui // kisah hidup para Pahlawan.
10
Miwah lalakon nalika,// kang para Wali
sadaya,// kang padha oleh nugraha,// asale saking punapa,// miwah kang para satriya,//
kang digdaya ing ayuda,// lakune sira tirua,// lalabetan kang utama.
Dan juga kisah tentang // Semua para
Wali // yang telah mendapat anugerah // itu dikarenakan apa ? // serta kisah
para satria // yang ahli dalam berperang // kisah hidupnya bisa engkau tiru //
Perjuangannya itulah yang utama.
11
Nora susah amirungga,// mungguh lakuning
satriya,// carita kabeh pan ana,// kang nistha lan kang utama,// kang asor kang
luhur padha,// miwah lakuning nagara,// pan kabeh aneng carita,// ala becik
sira wruha.
Tidak usah ragu-ragu // tentang
perjalanan para satria // semua ceritanya itu ada // yang nista dan yang
utama // yang rendah dan yang luhur itu sama // serta kisah perjalanan Negara
// kesemuanya ada dalam cerita // cerita yang baik dan buruk itu pahamilah.
12
Yen durung mangarti sira,// caritane
takokena,// ya marang wong tuwa-tuwa,// kang padha wruh ing carita,// iku
ingkang dadi uga,// mundhak kapinteranira,// nanging ta dipunelingan,//
sabarang kang kapiyarsa.
Jika engkau belum paham // isi ceritanya
maka tanyakanlah // kepada orang tua-tua // yang paham isi ceritanya // itu
yang bisa menyebabkan // bertambah kepadaian dirimu // namun juga harus ingat
// atas semua yang kau dengar.
13
Aja na tiru si bapa,// banget tuna bodho
mudha,// kethul tan duwe grahita,// katungkul mangan anendra,// nanging anak
putu padha,// mugi Allah ambukaa,// marang ing pitutur yogya,// kabeh padha
anyakepa.
Jangan meniru Ayah ini // yang sangat
merugi bodoh dan ilmunya masih muda // lambat berfikir dan tidak banyak penalarannya
// karena selalu makan dan tidur saja // namun anak cucu ku // semoga Allah
membuka // atas nasihat ku ini // semuanya saja patuhilah..
14
Ing sawewekasing bapa,// muga ta
kalakonana,// kabeh padha mituruta,// panedhaningsun mring Suksma,// lanang
wadon salameta,// manggiha suka raharja,// ing dunya miwan akhirat,// dinohna
ing lara roga.
Atas pesan sang Ayah // semoga bisa
terlaksana // semoga semua memathuinya // itulah permohonanku kepada Tuhan //
Anak cucu baik yang laki-laki dan perempuan semoga selalu selamat // menemukan
kebahagiaan dan keselamatan // di dunia dan akhirat // dijauhkan dari sakit dan
coba.
15
Umure padha dawaa,// padha atut
aruntuta,// marang sadulure padha,// padha sugiha barana,// tanapi sugiha
putra,// pepaka jalu wanodya,// kalawan maninge aja,// nganti kapegatan tresna.
Semoga panjang umur // dan hidup rukun
// serta semua saudaranya // semoga kaya harta // dan juga banyak anaknya //
lengkap anak laki-laki dan wanita // dan juga // jangan sampai terputus rasa
cintanya.
16
Padha uga denpracaya,// aja sumelang ing
nala,// kabeh pitutur punika,// mapan wahyuning Hyang Suksma,// dhawuh mring
sira sadaya,// jalarane saking bapa,// Hyang Suksma paring nugraha,// marang
anak ingsun padha.
Dan juga harap percaya // jangan khawatir
dalam pikirannya // semua nasihat ini // adalah Wahyu dari Tuhan // yang
memerintah kepada dirimu // lantaran dari ayah // Semoga Tuhan memberi anugerah
// kepada semua anak cucuku.
17
Den bisa nampani padha,// mungguh
sasmitaning Suksma,// ingkang dhawuh maring sira,// wineruhken becik ala,//
anyegah karepanira,// marang panggawe kang ala,// kang tumiba siya-siya,// iku
paparing Hyang Suksma.
Semoga dapat menerima // sasmita Tuhan
// yang memerintahkan kepada dirimu // memberitahukan yang baik dan jahat //
dan mencegah kehendak dirimu // kepada pekerjaan jahat // yang berakhir sia-sia
// itu adalah atas pemberian Tuhan semata.
18
Paring peling marang sira,// tinuduhaken
ing marga,// kang bener kang kanggo uga,// ing donya ingkang sampurna,// mugi anak
putu padha,// kenaa dadi tuladha,// kabecikaning manungsa//, tinirua ing
sujanma.
Yang memberi peringatan kepada dirimu //
memberi petunjuk jalan // kebenaran untuk dipergunakan // hidup didunia hingga
sempurna // semoga anak cucu semua // agar bisa mencaji contoh // perbuatan
baik manusia // semoga akan ditiru oleh sesamanya.
19
Sakehing wong kapengina,// aniru ing solah
bawa,// marang anak putu padha,// anggepe wedi asiha,// kinalulutan ing bala,//
kedhepa parantahira,// tulusa mukti wibawa,// ing satedhak-turunira.
Banyak orang yang menginginkan // meniru
tingkah lakunya // kepada anak cucu ku // semoga selalu hormat dan mengasihinya
// dipatuhi oleh sesamanya // mematuhi perintahmu // tetaplah bahagia dan
wibawa // atas semua anak cucu keturunanku.
20
Didohna saking duraka,// winantua ing
nugraha,// sakeh anak putu padha,// ingkang ngimanaken uga,// marang pituturing
bapa,// Allah kang nyembadanana,// ing padonganingsun iya,// ing tyas ingsun
wus rumasa.
Dijauhkan dari perbuatan durhaka //
selalaulah mendapat anugerah // atas semua anak cucu // yang beriman dan
percaya // atas nasihat ayah // Allah yang mengabulkannya // atas doa ku ini //
di dalam batinku telah merasa.
21
Wak ingsun upama surya,// lingsir kulon
wayahira,// pedhak mring surupe uga,// atebih maring timbulnya,// pira lawase
neng donya,// ing kauripaning janma,// mangsa nganti satus warsa,// iya umuring
manungsa.
Badanku ini ibarat matahari // sudah
masuk waktu sore // sudah mendekati tenggelam // jauh ata waktu terbitnya //
tidak lama berada di dunia // atas kehidupan manusia // masa akan sampai
seratus tahun // umur dari manusia.
22
Mulane sun muruk marang,// kabeh ing
atmajaningwang, //sun tulis sun wehi tembang,// darapon padha rahaba,// enggone
padha amaca,// sarta ngrasakken carita,// aja bosan den apalna,// ing rina
wengi elinga.
Sehingga saya memberi ajaran // kepada
semua anak cucuku // saya tulis dalam bentuk lagu nyanyian // agar
senang // ketika membacanya // serta dalam memahami isi ceritanya //
janganlah bosan dan hapalkanlah // di siang dan malam hari selalu ingatlah.
23
Lan mugi padha tirua,// kaya luluhure
padha,// sudira betah atapa,// sarta waskitha ing nala,// ing kasampurnaning
gesang,// kang patitis nora mamang,// iku ta panedhaningwang,// muga padha
kalakona.
Dan semua bisa menirunya // seperti para
leluhurnya // perwita tahan bertapa // serta cerdas pikirannya // atas
kesempurnaan hidup // hidup tepat tidak ragu-ragu // itulah harapanku //
semogalah terkabul.
24
Titi tamat kang carita,// serat wewaler
mring putra,// kang yasa serat punika,// nenggih Kangjeng Susuhanan,//
Pakubuwana kaping pat,// ing galih panedyanira,// kang amaca kang miyarsa,//
yen lali muga elinga.
Telah tamatlah ceritanya // Serat
nasihat kepada putra // yang membuat serat ini // adalah Kanjeng Sunan ?
Pakubuwana ke empat // dengan harapan // bagi yang membaca dan mendengarkannya
// jika sedang lupa semoga menjadi ingat.
25
Telasing panuratira,// sasi Besar ping
sangalas,// Akad Kaliwon tahun Dal,// tata guna swareng nata (1735),//
mangsastha windu Sancaya//, wuku Sungsang kang atampa,// ya Allah kang luwih
wikan,// obah osiking kawula.
Selesai penulisan // pada Bulan besar
tanggal sembilan belas // Hari Minggu Kliwon tahun Dal // Sandi tahun : Tata
Guna Swareng Nata - Tahun (1735) // Pranata mangsa : Windu Sancaya // Wuku
Sungsang (itu semua perhitungan Tahun Jawa). Wahai Allah yang Maha Tahu // atas
tingkah dan cetusan hati hamba-Nya.
ooo000ooo
Kagungan dalem serat pawukon pananggalan
yasan dalem ingkang sinuhun kangjeng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping pitu,
tetedhakan yasanipun ingkang rama panjenengan dalem ingkang sinuhun Susuhunan
Pakubuwana ingkang kaping sekawan.
Kala dhawahing pangandika dalem, awitipun
ingandikakaken ndehak ing dinten Sabtu Legi, wanci jam satunggil siyang, wuku:
Tolu, tanggal kaping 17 Rejeb, mangsa kalima, ing tahun Jimawal. Angkaning
warsa 1765 windu: Sancaya, sinangkalan: Misik Rasa Sabdaning Ratu.
Ingkang nyerat abdi dalem carik Ngabei
Sastrawijaya, ing Surakarta-adiningrat, ing kawan taun sampurna panedhakipun
kagungan dalem serat wukon pananggalan sapanunggilipun, ing dinten Respati
Manis, enjing wanci pukul 10, tanggal kaping 28, wulan Jumadilakir, wuku
Gumbreg ing taun Be, sinangkalan: Sarira Rumasa Katitih ing Ratu, Windu:
Sancaya.
Sepanjang, Sidoarjo, 3
April 2014.
terimakasih, sangat membantu sekali
BalasHapus