Sabtu, 24 Oktober 2015

Terjemahan Serat Wulangreh

TERJEMAHAN  BEBAS & NASKAH ASLI “SERAT WULANG REH”
Karangan : Sri Pakubuwana IV
Penyunting : Drs. Darusuprapta
Penerbit : Redaksi Majalah Minggun JAYA BAYA – Surabaya
Tahun : November 1982
Penerjemah : Pujo Prayitno


I.
NYANYIAN : DHANDHANGGULA

1.
Pamedhare wasitining ati // cumanthaka aniru pujangga // dahat mudha ing batine // nanging kedah ginunggung // datan wruh yen akeh ngesemi  // ameksa angrumpaka // basa kang kalantur // tutur kang katula-tula // tinalaten rinuruh kalawan ririh // mrih padhanging sasmita.
Menggelarkan suara hati // memberanikan diri meniru para pujangga // karena masih muda dalam pikirannya // sehingga perlu di besarkan hatinya // walau tidak mengetahui bahwa banyak yang meremehkannya // Karena memaksakan diri merangkai // bahasa yang melantur // nasihat yang sudah terlupakan // dikerjakan dengan ketelatenan dihayati dan dengan pelan-pelan // agar terang makna yang diharapkannya.
2.
Sasmitaning ngaurip puniki // mapan ewuh yen ora wruha // tan jumeneng uripe // akeh kang ngaku-aku // pangrasane sampun udani // tur durung weruh ing rasa // rasa kang satuhu // rasaning rasa punika // upayanen darapon sampurna ugi // ing kauripan.
Rahasia kehidupan sesungguhnya // memang sulit jika tidak mengetahuinya // sehingga tidak tegak dalam hidupnya // banyak yang mengaku-aku // merasa bahwa telah memahami // namun belum memahami tentang rasa // Atas rasa yang sebenarnya // rasa dari rasa itu juga // carilah hingga juga hingga sempurna // di dalam hidupnya.
3
Jroning Kuran nggoning rasa yekti,// nanging ta pilih ingkang uninga,// kajaba lawan tuduhe,// nora kena denawur,// ing satemah nora pinanggih,// mundhak katalanjukan,// temah sasar susur,// yen sira ayun waskitha, // sampurnane ing badanira puniki,// sira anggugurua.
Kandungan Al-Qur’an adalah tempatnya ilmu rasa yang sebenarnya // Namun hanya yang terpilih yang bisa memahaminya // dengan jalan mendapat petunjuk dari-Nya // tidak boleh di kira-kira // sehingga justru tidak akan bisa ditemukan // karena tidak bisa menjangkaunya // sehinnga justru akan tersesat dan salah tafsir // Jika engkau ingin mengerti // kesempurnaan di dalam dirimu ini // maka bergurulah.
4
Nanging yen sira ngguguru kaki,// amiliha manungsa kang nyata,// ingkang becik martabate, /sarta kang wruh ing kukum,// kang ngibadah lan kang wirangi, // sokur oleh wong tapa, // ingkang wus amungkul,//  tan mikir pawewehing liyan,//  iku pantes sira guronana, // sartane kawruhana.
Namun jika berguru wahai anakku // pilihlah manusia yang sudah nyata // yang baik akhlaknya // serta yang memahami hukum // yang ahli ibadah dan ahli mengendalikan diri // sangat beruntung jika mendapatkan ahli Tafakur // yang telah meninggalkan urusan dunia // sehingga sudah tidak memikirkan pemberian orang lain // itu yang pantas tempat engkau berguru // serta syarat dan rukun berguru pun harus kau ketahui.
5
Lamun ana wong micareng ngelmi,// tan mupakat ing patang prakara,// aja sira age-age,// anganggep nyatanipun,// saringana dipun baresih,// limbangen lan kang patang prakara rumuhun,// dalil kadis lan ijemak,// lan kiyase papat iku salah siji,// anaa kang mupakat.
Jika ada seseorang ahli ilmu // jika tidak sesuai dengan empat hal // janganlah engkau segera // mempercayai kebenarannya // telitilah dengan benar // pertimbangkan dahulu kebenarannya dengan empat perkara // yaitu dengan Dalil Khadits, Ijma’ // dan Kiyas, di antara yang empat itu salah satunya // harus ada yang mendasarinya.
6
Ana uga kena den antepi,// yen ucul saka patang prakara,// nora enak legetane,// tan wurung tinggal wektu,// panganggepe wus angengkoki,// aja kudu sembahyang,// wus salat katengsun,// banjure mbuwang sarengat,// batal karam nora nganggo den rawati, // bubrah sakehing tata.
Jika ada yang cocok beru bisa dipercaya kebenarannya // jika tidak sesuai dengan yang empat hal tersebut // tidak enak jika dijalankannya // akhirnya hanya menghabiskan waktu saja // Anggapanya telah menguasai // Sebagai contoh ada yang mengajarkan : Jangan mengerjakan Shalat // karena dahulunya telah menjalankannya // Sehingga hal itu meninggalkan syari’at // batal dan kharam tidak di jaga // sehingga merusak aturan.
7
Angel temen ing jaman samangkin,// ingkang pantes kena ginuronan, // akeh wong jaja ngelmune,// lan arang ingkang manut,// yen wong ngelmu ingkang netepi,// ing panggawening sarak den arani luput,// nanging ta asesenengan,// nora kena den wor kakarepaneki,// papancene priyangga.
Sangat sulit di jaman sekarang // mencari yang pantas untuk dijadikan guru // banyak orang yang tidak tepat ilmunya // karena jarang yang memakai pedoman // jika orang yang ilmunya berpedoman // atas aturan Syari’at disebut orang yang salah // karena hanya mengikuti kesenangannya saja // tidak mau dibenarkan atas yang disenanginya // hanya perpedoman pada kebenarannya sendiri.
8
Ingkang lumrah ing mangsa puniki,// mapan guru ingkang golek sabat,// tuhu kuwalik karepe,// kang wus lumrah karuhun,// jaman kuna mapan si murid,// ingkang padha ngupaya,// kudu angguguru,// ing mengko iki ta nora, //kyai guru naruthuk ngupaya murid,// dadya kanthinira.
Pada umumny di jaman sekarang // adalah gurulah yang mencari murid // sungguh sangat terbalik cita-citanya // Karena pada jaman dahulu pada umumnya // bahwa muridlah // yang mencari dan berusaha // untuk berguru // sedangkan sekarang justru tidak demikian // justru guru yang menghendaki untuk mencari murid // untuk dijadidkan muridnya.

II.
NYANYIAN : KINANTHI

1
Padha gulangen ing kalbu,// ing sasmita amrip lantip,// aja pijer mangan nendra,// ing kaprawiran den kesthi,// pesunen sarinira//  sudanen dhahar lan guling.
Latihlah hatimu // tentang suara hati agar menjadi ahli // jangan terlalu banyak makan dan tidur // tentang sifat keperwiraan agar menjadi cita-cita // ambilah intisarinya // kurangilah makan dan minum.
2
Dadia lakunireku,// cegah dhahar lawan guling,// lan aja sukan-sukan,// anganggoa sawatawis,// ala watake wong suka,// nyuda prayitnaning batin.
Jadikanlah kebiasaan // menahan makan dan tidur // dan jangan bersuka-suka // bersuka-sukalah sekedarnya // karena jelek watak atas orang yang senang bersuka-suka // karena akan mengurangi kewaspadaan batin.
3
Yen wis tinitah wong agung,// aja sira nggunggung dhiri,// aja leket lan wong ala,// kang ala lakunireki,// nora wurung ngajak-ajak,// satemah anunulari.
Jika sudah ditakdirkan menjadi orang terhormat // janganlah engkau menguja diri // jangan bersahabat dengan orang yang bersifat jahat // yang jelek kelakuannya // tidak lain selalu mengajak // sehingga engkau tertular sifat jeleknya.
4
Nadyan asor wijilipun,// yen kalakuane becik,// utawa sugih carita,// carita kang dadi misil,// iku pantes raketana,// darapin mundhak kang budi.
Walau keturunan rakyat jelata // jika kelakuannya baik // atau banyak cerita // cerita yang bisa dijadikan pelajaran // itu yang pantas engkau jadikan sahabat // dengan harapan akan memperbaiki budi pekerti.
5
Yen wong anom pan wis tamtu,// manut marang kang ngadhepi,// yen kang ngadhep akeh bangsat,// datan wurung bisa juti,// yen kang ngadhep keh durjana,// nora wurung bisa maling.
Jika orang muda memang sudah pasti // tergantung yang menjadi pergaulannya // jika bergaul dengan penjahat // akhirnya pun akan mengetahui ilmunya // jika yang menjadi teman bermainnya para durjana // tidak lain akan mengetahui ilmu pencuri.
6
Sanajan ta nora milu,// pasthi wruh solahing maling,// kaya mangkono sabarang,// panggawe ala puniki,// sok weruha nuli bisa,// yeku panuntuning eblis.
Walau tidak ikut mencuri // pasti akan mengetahui kelakuan pencuri // seperti itulah dalam pergaulan // Perbuatan jelek itu // jika mengetahui maka akan bisa melakukannya // itulah arahan dan ajakan iblis.
7
Panggawe becik puniku,// gampang yen wus den lakoni,// angel yen durung kalakyan,// arasa-arasen nglakoni,// tur iku den lakonana,// mupangati badaneki.
Perbuatan baik itu // mudah jika sudah dijalankan // sulit jika belum dilaksanakan // karena malas untuk memulainya // namun jika dijalankan // bermanfaat bagi diri.
8
Lan wong anom-anom iku,// kang kanggo ing mangsa iki,// andhap-asor dipun simpar,// umbag gumunggung ing dhiri,// obral umuk kang den gulang,// kumenthus lawan kumaki.
Dan orang muda itu // di masa sekarang // sifat sopan sampun telah ditinggalkan // karena sangat menyombongkan diri // mengobral cerita bohong yang selalu dijalankan // mengaku pintar dan mengaku bisa.
9
Sapa sira sapa ingsun,// angalunyat sarta edir,// iku lalabete uga,// nonoman adoh wong becik,// emoh angrungu carita,// carita ala lan becik.
Siapa dirimu siapa saya // berlagak dan bergaya // itu semua karena bekas dari // anak muda yang menjauhi orang baik // tidak mau mendengarkan cerita // atas cerita yang jelek dan cerita yang baik.
10
Carita pan wus kalaku,// panggawe ala lan becik,// tindak bener lan kang ora,// kalebu jro cariteki,// mulane aran carita,// kabeh-kabeh den kawruhi.
Cerita memang sudah menceritakan // perbuatan jahat dan perbuatan baik // kelakuan yang benar dan yang salah // sudah termuat di dalam cerita // sehingga disebut cerita // semuanya harus dimuatnya.
11
Mulane wong anom iku,// becik ingkang ataberi,// jajagongan lan wong wong tuwa,// ingkang sugih kojah ugi,// kojah iku warna-warna,// ana ala ana becik.
Sehingga anak muda itu // lebih baik rajin // duduk bersama dengan orang tua // yang mempunyai banyak cerita // cerita itu bermacam-macam // ada yang baik dan ada yang tidak baik.
12
Ingkang becik kojahipun,// sira anggoa kang pasthi,// ingkang ala singgahana,// aja sira anglakoni,// lan den awas wong akojah,// iya ing mangsa puniki.
Cerita yang baik itu // kamu pakai dengan benar // cerita yang jelek hindarirlah // janganlah kau lakukan cerita yang jelek itu // dan hati-hatilah dalam bercerita // karena di jaman sekarang itu.
13
Akeh wong kang sugih wuwus, ,//  nanging den sampar pakolih, ,//  amung badane priyangga, ,//  kang den pakolihken ugi, ,//  panastene kang den umbar, ,//  tan na nganggo sawatawis.
Banyak orang yang pintar bercerita // namun di buang cerita baiknya // hanya badan sendiri /// yang dijadikan contoh dalam ceritanya // panas hatinya yang di uraikan // tidak mempergunakan pertimbangan.
14
Aja na wong bisa tutur, ,//  ngemungna ingsun pribadi, ,//  aja na kang amamadha, ,//  angrasa pinter pribadi, ,//  iku setan nunjang-nunjang, ,// tan pantes dipun pareki.
Jangan sampai ada yang bisa bercerita // hanya dirinya sendiri saja // jangan sampai ada yang menyamainya // karena merasa paling pinter // itu sifat setan yang tersesat // tidak pantas untuk didekati.
15
Sikokna den kaya asu, ,//  yen wong kang mangkono ugi, ,//  dahwen open nora layak,//  yen sira sandhingan linggih, ,//  nora wurung katularan,//  becik singkarana ugi.
Katailah bagaikan anjing // jika orang yang demikian biasanya juga // mempunyai sifat yang tidak baik suka mencampuri urusan orang // jika kamu jadikan teman duduk // akhirnya pun kamu akan tertular // lebih baik kamu hindari saja.
16
Poma-poma wekasingsun, //  mring kang maca layang iki,,//  lahir batin den estokna,//  saunine layang iki, //  lan den bekti mring wong tuwa,//  ing lahir prapta ing batin.
Perhatikanlah pesanku ini // kepada yang membaca Serat ini // lahir batin patuhilah // isi dari Serat ini // dan berbaktilah kepada kedua orang tua // dalam lahir maupun dalam batin.

III.
NYANYIAN : GAMBUH

1
Sekar gambuh ping catur, ,//  kang cinatur polah kang kalantur, ,//  tanpa tutur katula-tula katali, ,//  kadaluwarsa katutuh, ,//  kapatuh pan dadi awon.
Tembang Gambuh yang empat // yang dikisahkan perbuatan yang berlebihan // tanpa cerita akan menemui sengsara // terlambat dan dipersalahkan // dituduh sehingga menjadi jelek.
2
Aja nganti kabanjur, ,//  sabarang polah kang nora jujur, ,//  yen kabanjur sayekti kojur tan becik, ,//  becik ngupayaa iku, ,//  pitutur ingkang sayektos.
Janganlah sampai terlanjur // terhadap perbuatan yang tidak jujur // jika terlanjur pasti hancur dan tidak baik // lebih baik mencari saja // nasihat yang baik-baik.
3
Pitutur bener iku, ,//  sayektine apantes tiniru, ,//  nadyan metu saking wong sudra papeki, ,//  lamun becik nggone muruk, ,//  iku pantes sira anggo.
Nasihat baik itu // sesungguhnya pantas untuk ditiru // walau nasihat itu berasal dari orang baisa // jika baik isi ajarannya // itu sangat baik jika kamu pakai.
4
Ana pocapanipun, //  adiguna adigang adigung,,//  pan adigang kidang adigung pan esthi,,//  adiguna ula iku,,//  telu pisan mati sampyoh.
Ada ucapan yang mengatakan // Adiguna (mengandalkan kesaktiannya), adigang (mengandalkan kelincahannya), adigung (mengandalkan kekuatannya) // Yang mengandalkan kecepatannya itu adalah Kijang, yang mengandalkan kekuatannya itu Gajah // yang mengandalkan kesaktiannya itu Ular // ketiganya mati bersama-sama.
5
Si kidang umbagipun,//  angandelken kebat lumumpatipun,//  pan gajah ngandelaken geng a-inggil, ,//  ula ngandelaken iku, ,//  mandine kalamun nyakot.
Kesombongan si Kidang // mengandalkan cepat lompatannya // dan Gajah menyombongkan tinggi besarnya // Ular menyombongkan // ampuh bisanya jika menggigit.
6
Iku upamanipun, ,//  aja ngandelkaken sira iku, ,//  suteng nata iya sapa ingkang wani, ,//  iku ambege wong digung, ,//  ing wusana dadi asor.
Itu sebagai ibaratnya // janganlah kau menyombongkan // karena putra raja siapakah yang akan berani // itu kesombongan orang yang merasa kuat // akhirnya akan menjadi kalah.
7
Adiguna puniku,//  ngandelaken kapinteranipun,// samubarang kabisan dipun dheweki, //  sapa pinter kaya ingsun, ,//  tuging prana nora injoh.
Kelincahan itu // mengandalkan kepandaiannya // segala ke ahlian dimiliki sendiri // sipakah yang pandai seperti saya ini // pada akhirnya tidak bisa apa-apa.
8
Ambeg adigang iku, //  ngandelaken ing kasuranipun, //  para tantang candhala anyanayampahi, //  tinemenan nora pecus, //  satemah dadi guguyon.
Yang mengandalkan kelincahannya itu // Mengandalkan kecepatannya // suka menantang hal yang tidak baik dan suka mendoakan kejelekan // jika dinyatakan maka tidak bisa apa-apa // sehingga menjadi tertawaan.
9
Ing wong urip puniku, ,//  aja nganggo ambeg kang tetelu, ,//  anganggoa rereh ririh ngati-ati, ,//  den kawangwang barang laku, ,//  den waskitha solahing wong.
Di dalam kehidupan ini // jangan bersikap seperti tiga yang tersebut // bersikaplah sabar dan hati-hati // pertimbangkanlah dalam setiap tindakan // dan pahamilah kelakuan setiap manusia.
10
Dene katelu iku, ,//  si kidang suka ing patinipun, ,//  pan si gajah alena patinereki, //  si ula ing patinipun, ,//  ngandelken upase mandos.
Sedangkan sifat tiga tersebut  // Sifat Kidang mengarah kepada kematian // dan si Gajah karena celaka matinya // sedang si Ular matinya // karena mengandalkan rancunnya.
11
Katelu nora patut, ,//  yen tiniru mapan dadi luput, ,//  titikane wong anom kurang wawadi, ,//  bungah akeh wong anggunggung, //  wekasane kajalomprong.
Ketiganya sangat tidak pantas // jika dituri akan menjadi celaka // sifat bagi yang masih muda bisa terlihat dari kurang berhati-hati // senang hatinya bila banyak yang mengagungkannya // pada akhirnya akan celaka.
12
Yen wong anom puniku, ,//  kakehan panggunggung dadi kumprung, ,// pengung bingung wekasane pan angoling, ,//  yen den gunggung muncu-muncu, ,//  kaya wudun meh mecothot.
Jika yang masih muda adalah // jika banyak yang mengagungkannya akan menjadi semaunya  // bodoh dan bingung yang akhirnya tidak bisa apa-apa // jika di puja membanggakan diri // bagaikan penyakit udun hampir pecah.
13
Ing wong kang padha nggunggung, ,// pan sepele iku pamrihipun, ,// mung warege wadhuk kalimising lathi, ,//  lan telesing gondhangipun, ,// ruruba alaning uwong.
Sedangkan bagi yang memujanya // sangat sederhana tujuannya // hanya menginginkan kenyangnya perut dan basah bibirnya // dan basah tenggorokannya // sehingga mengumbar kesalahan orang lain.
14
Amrih pareka iku, ,//  yen wus kanggep nuli gawe umuk, ,//  pan wong akeh sayektine padha wedi, ,//  tan wurung tanpa pisungsung, ,//  adol sanggup sakehing wong.
Agar mudah untuk mendeatinya // jika sudah dianggap kemudian membuat cerita bohong // agar orang banyak menjadi takut // yang pada akhirnrya tidak mendapatkan apa-apa // menjual keasnggupan kepada semua orang.
15
Yen wong mangkono iku, ,//  nora pantes cedhak mring wong agung, ,// nora wurung anuntun panggawe juti,//  nanging ana pantesipun, ,//  wong mangkono didhedheplok.
Jika orang yang demikian itu // tidak pantas dekat dengan pembesar // pada akhirnya menuntun pada perbuatan baik // namun ada juga pantasnya // orang yang demikian di tunjukan kekurangannya. 
16
Aja kakehan sanggup,//  durung weruh tuture angupruk, //  tutur nempil panganggepe wruh pribadi,,//  pangrasane keh wong nggunggung,,// kang wis weruh amalengos.
Jangan kebanyak mengaku bisa // karena belum tau hanya banyak omongnya saja // cerita meminjam dianggapnya bisa dengan sendirinya // dalam perasaanya akan banyak yang akan memujanya // bagi yang telah mengetahuinya akan membuang muka.
17
Aja nganggo sireku, ,//  kalakuan kang mangkono iku, ,//  datan wurung tinitenan den cireni, ,//  mring pawong sanak sadulur, ,//  nora nana kang pitados.
Janganlah engkau pakai // kelakaun yang seperti itu // tidak lain akan diperhatikan dan di perhatikan kekurangannya // oleh para kerabat dan saudaranya // yang akhirnya tidak akan ada yang mempercayainya lagi.

IV.
NYANYIAN : PANGKUR

1
Kang sekar pangkur winarna, //  lalabuhan kang kanggo wong ngaurip, // ala lan becik puniku, ,//  prayoga  kawruhana, ,//  adat waton puniku dipun kadulu, ,//  miwah ta ing tatakrama, ,//  den kaesthi siyang ratri.
Nyanyian Tembang Pangkat menjelaskan // perjuangan bagi kehidupan manusia // baik dan buruk itu // sebaiknya pahamilah // pedoman adat itu perhatikanlah // dan juga aturan sopan santun // jadikankan perhatian pada siang dan malam.
2
Duduga lawan prayoga, ,//  myang watara riringa aywa lali, ,//  iku parabot satuhu, ,//  tan kena tininggale, ,//  tangi lungguh angadeg tuwin lumaku, ,// ,//  angucap meneng anendra, ,//  duga-duga nora keri.
Pertimbangan dan yang sebaiknya dilakukan // dan pedoman serta adat kebiasaan jangan sampai lupa // itu adalah alat kebenaran // jangan sampai ditinggalkan // saat bangun, duduk, bediri dan saat berjalan // ketika berkata, diam dan ketika tidur // jangan sampai meninggalkan pertimbangan yang seharusnya.
3
Miwah ing sabarang karya, // ing prakara  gedhe kalawan cilik, // papat iku datan kantun, // kanggo sadina-dina, // lan ing wengi nagara miwah ing dhusun, // kabeh kang padha ambegan, // papat iku nora kari.
Dan juga dalam setipa bekerja // dalam masalah besar dan kecil // yang empat itu jangan sampai ditinggalkan // pergunakanlah dalam setiap harinya // dan juga pada malam hari, dan ketika dalam urusan kenegaraan serta pergaulan di desa // serta ketika sedang bersama dengan yang masih bernafas // yang empat itu jangan sampai ditinggalkan.
4
Kalamun ana manungsa, // anyinggahi dugi lawan prayogi, // iku wateke tan patut awor lawan wong kathah, // wong digsura ndaludur tan wruh ing edur, // aja sira pedhak-pedhak, // nora wurung niniwasi.
Jika ada manusia // meninggalkan pertimbangan dan bagaimana yang sebaiknya // wataknya tidak pantas bergaul dengan orang banyak // itu mansuia yang suka berbuat jahat, semaunya sendiri dan tidak memiliki aturan // janganlah kau mendekatinya // tidak lain akan membuat celaka.
5
Mapan wateke manungsa, // pan katemu ing laku lawan linggih, // solah muna-muninipun, //  pan dadya panengeran, // kang apinter kang bodho miwah kang luhur, // kang asor lan kang malarat, //  tanapi manungsa sugih.
Bahwa watak manusia // bisa dilihat dari cara berjalannya dan cara duduknya // serta tingkah dan tutur katanya // itu semua sebagai tandanya // yang pintar, yang bodoh dan yang luhur  // yang rakyat jelata dan yang melarat // namun bagi yang kaya.
6
Ngulama miwah maksiyat, // wong kang kendel tanapi wong kang jirih, // durjana bobotoh kaum, // lanang wadon pan padha, // panitiking manungsa wawatekipun, // apadene wong kang nyata, // ing pangawruh kang wis pasthi.
Para Ulama dan ahli maksiat // orang pemberani dan orang penakut // para durjana, dan botoh judi // laki dan perempuan itu semuanya sama // sifat manusia itu bisa dilihat atas itu semua // dan juga bagi manusia yang sudah ahli // atas segala ilmu itu bisa dipastikan.
7
Tinitik ing solah bawa, // muna-muni ing laku lawan linggih, // iku panengeran agung, // winawas ginrahita, // pramilane ing wong kuna-kuna iku, // yen amawas ing sujanma, // datan amindhogaweni.
Dilihat dari tingkah lakunya // ucapannya, cara berjalannya dan cara duduknya // itulah tanda yang sangat jelas // bisa dilihat dan di kira-kira // sehinga orang pada jaman dahulu // jika meninila seseorang // tidak akan dua kali (sekali saja sudah paham).
8
Ginulang sadina-dina, // wiwekane mindeng basa basuki, // ujubriya kibiripun, // sumungah tan kanggonan, // mung sumendhe ing karsanira Hyang Agung, // ujar sirik kang rineksa, //  kautaman ulah-wadi.
Karena sudah menjadi kebiasan setiap harinya // pertimbangannya tepat mengarah kepada keselamatan // Sifat Ujub dan Kibir-nya pun // pergi menjauh tdak ada pada dirinya // hanya berserah diri atas kehendak Tuhan Yang Maha Agung // perkatan yang bersifat Syirik selalu dijaga agar tidak keluar // dan selalu menjaga hal keutamaan dan mawas diri terhadap hal rahasia.
9
Ing mangsa mengko pan arang, //  kang katemu ing basa kang basuki, // ingkang lumrah wong puniku, // drengki drohi lan dora, // iren meren panasten dahwen kumingsun, // opene nora pasaja, // jahil muthakil mbesiwit.
Di jaman sekarang sudah sangat jrang // menemukan kalimat yang mengarah kepada keselamatan // pada umumnya manusia itu // dengki, drohi dan bohong // iri, miren, panas hati, mengurusi urusan orang, mengaku serba bisa // perhatian kepada orang lain karena ada maksud // jahil, kepengin menang sendiri, bersikap cemberut.
10
Alaning liyan denandhar, // ing beciking liyan dipunsimpeni, // becike dhewe ginunggung, // kinarya pasamuwan, // nora ngrasa alane dhewe ngendhukur, // wong kang mangkono wateknya, // nora pantes denpedhaki.
Kejelekan orang lain di sebarkan // kebaikan orang lain dirahasiakan // kebaikan diri sendiri dibesar-besarkan // dibuat cerita dalam suatu jamuan // tidak merasa kejelekan diri sendiri sangat banyak // orang yang perwatakannya seperti itu // tidak pantas untuk didekati.
11
Iku wong durbala murka, // nora nana mareme ing jro ati, // sabarang karepanipun, // nadyan wisa katekan, // karepane nora marem saya mbanjur, // luamah lawan amarah//, iku ingkang den tutwuri.
Itu orang angkara murka // tidak pernah merasa puas di dalam hatinya // segala keinginannya // meski telah tercapai // tidak pernah puas dan sesemakin membesar keinginannya // nafsu luamah dan nafsu amarah itulah yang menjadi panutannya.
12
Ing sabarang tingkah polah, // yen angucap tanapi lamun linggih, // sungkan kasor ambegipun, // pan lumuh kaungkulan, // ing sujanma pangrasane dhewekipun, // pan nora ana kang amadha, // angrasa luhur pribadi.
Dalam setiap tingkah laku // jika berbicara ataupun duduk // tidak mau kalah itu keinginannya // dan tidak mau ada yang mengungguli // terhadap yang lainnya perasaannya hanyalah dirinya yang paling unggul // dan tidak ada yang bisa menyamainya // merasa dirinya paling luhur.
13
Aja nedya katempelan, // ing wawatek kang tan pantes ing budi, // watek rusuh nora urus, // tunggal lawan manungsa, // dipun sami karya labuhan kang patut, // darapon dadi tuladha, // tinuta ing wuri-wuri.
Jangan sampai menginginkan memiliki sifat seperti itu // atas watak yang tidak pantas menurut akal budi // berwatak kotor dan semaunya sendiri // maka ketika dirimu bergaul dengan manusia // agar selalu memantaskan sikap yang baik // agar bisa menjadi tauladan // menjadi panutan di belakang hari.
14
Aja lonyo lemer genjah, // angrong-pasanakan nyumur gumuling, // ambuntut-arit puniku, // watekan tan raharja, // pan wong lonyo nora kena dipun etut, // monyar-manyir tan antepan, // dene lemeran puniki.
Jalangan semaunya sendiri, pamer dan ingin disanjung // menggoda istri orang orang dan tidak bisa menyimpan rahasia // jelak di belakang // perwatakannya tidak baik // dan orang yang semaunya sendiri tidak bisa menjadi panutan // sikapnya gampang goyah // sedangkan yang selalu ragu-ragu itu.
15
Para-penginan tegesnya, // genjah iku cecegan barang kardi, // angrong-pasanak liripun, // remen olah miruda, // mring rabine sedulur miwah ing batur, // mring sanak myang pasanakan, // sok senenga den ramuhi.
Gampang mempunyai keinginan // Gendaj adalah mencegah segala yang bermanfaat // angrong prasakan maknanya // senang menggoda // istri saudaranya serta terhadap pembantunya // menggoda kerabat dan teman-temannya // sering senang usil dan menggodanaya.
16
Nyumur gumuling tegesnya, // ambelawan datan duwe wewadi, // nora kena rubung-rubung, // wewadine kang wutah, // mbuntut-arit punika pracekanipun, // abener ing pangarepan, // nanging nggarethel ing wuri.
Sumur gumuling artinya // apapun diceritakan dan tidak bisa menyimpan rahasia // tidak baik jika sedang dengan orang banyak // maka akan membuka rahasia // mbuntuk arit itu maknanya // hanya benar di depannya // sedangkan di belakangnya membalik fakta.
17
Sabarang kang dipun ucap, // nora wurung amrih oleh pribadi, // iku labuhan tan patut, // aja anedya telad, // mring watekan nenem prakara puniku, // sayogyane ngupayaa, // lir mas tumimbul ing warih.
Segala yang dikatakannya // tidak lain agar menguntungkan dirinya sendiri // itu tindakan yang tidak pantas // jangan sampai memiliki // atas sifat yang enam jenis tersebut // sebaiknya carilah // yang bagaikan emas terapung di atas air. (Masuk tembang Maskumambang).

V.
NYANYIAN : MASKUMAMBANG

1
Nadyan silih bapa biyung kaki nini, // sadulur myang sanak, // kalamun muruk tan becik, // nora pantes yen den nuta.
Walai pun ayah Ibu kakek dan nenek // saudara dan kerabat // jika mengajari hal yang tidak baik // tidak pantas untuk diturut.
2
Apan kaya mangkono watekan iki, // sanadyan wong tuwa, //yen duwe watek tan becik, // miwah tindak tan prayoga.
Jika memang demikian perwatakannya // walaupun itu orang tua // jika mempunyai watak tidak baik // dan kelakuan yang tidak baik.
3
Aja sira niru tindak kang tan becik, //  nadyan ta wong liya, // lamun pamuruke becik, // miwah tindake prayoga.
Janganlah kau meniru tindakan yang tidak baik // walau pun orang lain // jika mengajarkan tentang kebaikan // dan kelakuannya memang benar.
4
Iku pantes sira tirua ta kaki //, miwah bapa biyang, // kang muruk watek kang becik, // iku kaki estokena.
Itu pantas kau ikuti anakku // dan ayah ibu // yang mengajari watak yang baik // itu wahai anakku.. patuhilah.
5
Wong tan manut pitutur wong tuwa ugi, // anemu duraka, // ing dunya tumekeng akir, // tan wurung kasurang-surang.
Orang yang tidak patuh nasihat orang tua juga // berati durhaka // baik di dunia sampai akhirat // akan menemui kesengsaraan hidup.
6
Maratani ing anak putu ing wuri, // den padha prayitna, // aja na kang kumawani, // ing bapa tanapi biyang.
Dan akan menurun sampai anak cucu di belakang hari // berhati-hatilah // jangan sampai ada yang berani // kepada ayah dan ibunya.
7
Ana uga etang-etangane kaki, // lilima sinembah, // dununge sawiji-wiji, // sembah lilima punika.
Ada juga hitungannya wahai anakku // lima yang harus dipatuhi // penjelasannya satu demu satu // mematuhi yang lima itu.
8
Ingkang dhingin rama ibu kaping kalih, // marang maratuwa, // lanang wadon kang kaping tri, // ya marang sadulur tuwa.
Yang pertama patuhilah ayah ibumu // dan juga Mertuamu // baik yang laki-laki maupun yang perempuan, yang ke tiga // adalah patuh kepada saudara tua.
9
Kaping pate ya marang guru sayekti, // sembah kaping lima, // ya marang Gustinireki, // parincine kawruhana.
Yang keempat adalah patuh kepada Guru // yang ke lima // yaitu pada Tuhan-mu // syarat dan rukunnya pahamilah.
10
Pramilane rama ibu denbekteni, // kinarya jalaran, // anane badan puniki, // wineruhken padhang hawa.
Mengapa ayah Ibu harus dihirmati // karena sebagai sebab // adanya raga dirimu // yang menjadi sebab mengetahui terang dunia.
11
Uripira pinter samubarange kardi, // saking ibu rama, // ing batin saking Hyang Widhi, // mulane wajib sinembah.
Hidupnya menjadi pintar tentang segala hal // adalah dari ayah dan ibu // sedang hakikatnya adalah dari Tuhan yang Maha Esa // sehingga wajib di sembah.
12
Pan kinarsakaken ing Hyang kang linuwih, // kinarya lantaran, // ana ing dunya puniki, // weruh ing becik lan ala.
Dan akan mendapat berkah dari Tuhan Yang Maha segalanya // sebagai perantara // atas dirimu ada di dunia ini // sehingga mengetahui yang baik dan yang buruk.
13
Saking ibu rama margane udani,// mila maratuwa,// lanang wadon den bekteni,// aweh rasa ingkang nyata.
Dari Ibu dan ayah sebagai jalan mengetahui // sedangkan Mertua // yang laki-laki dan perempuan harus dihormati // karena memberi rasa yang nyata.
14
Sajatine rasa kang mencarken wiji, // sembah kaping tiga, // mring sadulur tuwa ugi//, milane sadulur tuwa.
Rasa yang sejati sebagai berkembang biaknya biji // Hormat yang ke tiga // kepada saudara tua // karena saudara tua.
15
Pan sinembah gegentine bapa iki, // pan sirnaning bapa, // sadulur tuwa gumanti, // ingkang pantes sira nuta.
Wajib disembah karena sebagai penggati ayah // jika ayah telah meninggal dunia // saudara tualah sebagai penggantinya // yang harus engkau turut.
16
Ing sawarah wuruke ingkang prayogi, // sembah kang kaping pat, // ya marang guru sayekti, // marmane guru sinembah.
Atas segala ajaran dan nasihat yang baik // hormat yang ke empat // adalah kepada Guru // sebabnya Guru haru dihormati adalah.
17
Kang atuduh marang sampurnaning urip, // tumekeng antaka, // madhangken petenging ati, // ambenerken marga mulya.
Yang mengajarkan tentang kesempurnaan hidup // sampai dengan meninggal dunia // yang memberi penerang kegelapan hati // yang memberi penjalasan tentang terangnya jalan.
18
Wong duraka ing guru abot pribadi, // pramila prayoga, // mintaa sih siyang ratri, // ywa nganti suda sihira.
Orang yang durhaka kepada Guru sangat berat hidupnya // sehingga sebaiknya // mohon kasih sayangnya di siang dan malam hari // jangan sampai berkurang kasih sayangnya terhadap dirimu.
19
Kaping lima dununge sembah puniki, // mring gusti kang murba, // ing pati kalawan urip, // miwah sandhang lawan pangan.
Yang ke lima jenis Sembah itu // kepada Tuhan Pengausa Alam // dan yang mengausai kematian dan kehidupan // serta yang memberi pakaian dan makanan.
20
Wong neng dunya wajib manuta ing gusti, // lawan dipun awas, // sapratingkah dipunesthi, // aja dupeh wus awirya.
Orang hidup di dunia wajib mematuhi Tuhan-nya // dan juga harus waspada // segala tingakh lakunya harus diperhatikan // jangan  karena telah serba bisa.
21
Nora beda putra santana wong cilik, // yen padha ngawula, // pan kabeh namaning abdi, // yen dosa ukume padha.
Tidak ada bedanya anak kerabat rakyat baisa // jika sedang mengabdi // karena semunya adalah abdi // jika salah maka hukumannya akan sama.
22
Yen rumangsa putra santana sireki, // dadine tyasira, // angediraken sireki, // tan wurung anemu papa.
Jika dirimu merasa sebagai putra pejabat // menjadikan pikiranmu // membingungkan dirimu // yang apda akhirnya akan menemukan kesengsaraan hidup.
23
Ngungasaken yen putra santaneng aji, // iku kaki aja, //wong suwita nora keni, //kudu wruh ing karyanira.
Karena menandalkan sebagai putra pejabat // wahai anakku janganlah begitu // orang yang sedang mengabdi tidak boleh semaunya sendiri // harus memahami apa yang menjadi kewajibannya.
24
Yen tinuduh marang sang mahanarpati, // sabarang tuduhnya, // iku estokena ugi, // karyanira sumngkemana.
Jika disuruh apapun oleh sang Rarja // atas segala perintahnya // maka jalankanlah // tugasmu laksanakan dengan kesungguhan.
25
Aja mengeng ing parentah sang siniwi, // den pethel aseba, // aja malincur ing kardi, // aja ngepluk asungkanan.
Jangan membantah perintah dari majikanmu // sering-seringlah menghadap // jangan menghianati perintahnya // janganlah selalu merasa sungkan.
26
Luwih ala alaning jalma ngaurip, // wong ngepluk sungkanan, // tan patut ngawuleng aji, // angengera sapa-sapa.
Sangat tidak baik atas manusia hidup // orang yang bersifat sungkan // tidak patas mengabdi kepada raja // lebih baik mengabdi kepada siapa saja.
27
Amilua ing bapa biyung pribadi, // kalamun sungkanan, //datan wurung densrengeni, // milawanana pinala.
Ikutlah kepada ayah ibunya sendiri // jika pun bersifat sungkanan // pada akhirnya pun dimarahi // dan juga akan dijelek-jelekan.
28
Mapan kaya mangkono ngawuleng gusti, // kalamun leleda, // tan wurung manggih bilai, // ing wuri aja ngresula.
Demikian juga jika mengabdi kepada Tuhan // jika tidak bersungguh-sungguh // pada akhirnya akan menemui celaka // maka di belakang hari janganlah menyesal.
29
Pan kinarya dhewe bilainireki, // lamun tinemenan, // sabarang karsaning gusti, // lair batin tan suminggah.
Karena atas perbuatan sendiri sebagai penyebab celakanya // jika dengan sungguh-sungguh // atas segala kehendak Tuhan // lahir dan batinnya tidak pernah membantahnya.
30
Mapan ratu tan duwe kadang myang siwi, // sanak prasanakan, // tanapi garwa kakasih, // amung bener agemira.
Demikian juga raja tidak memilki saudara dan putra di hadapan Tuhan // kerabat dan handai taulan // dan juga istri kekasih // hanya yang benar Agamanya saja.
31
Kukum adil adat waton kang den esthi, // mulane ta padha, // den rumeksa marang gusti, // endi lire wong rumeksa.
Hukum adil pedoman adat yang di yakini // seharusnya agar // menjaga perintah Tuhan // manakah yang dimaksud mematuhi-Nya ?
32
Dipun gemi nastiti angati-ati, // gemi mring kagungan, // ing gusti ywa sira wani, // anggagampang lawan aja.
Agar irit, teliti dan berhati-hati // irit trhadap miliknya // kepada Tuhan janganlah engkau berani // dan menganggap enteng, janganlah begitu.
33
Wani-wani nuturken wadining Gusti, // den bisa arawat// ing wawadi sang siniwi, //nastiti barang parentah.
Jangan berani-berani menceritakan rahasia Tuhan // bisalah merawatnya // atas rahasia yang atas majikanmu.
34
Ngati-ati ing rina miwah ing wengi,// ing rumeksanira, // lan nyadhang karsaning gusti,// dudukwuluhe atampa. 
Hatilah-hatilah baik di siang atau pun malam harinya // atas kepatuhanmu // dan mengharap atas kehendak Tuhan // memasuki Nyanyian Dudukwuluh/Megatruh.

VI.
NYANYIAN : DUDUKWULUH /MEGATRUH

1
Wong ngawula ing ratu luwih pakewuh, // nora kena minggrang-minggring, // kudu mantep sartanipun, // setya tuhu marang gusti, // dipun miturut sapakon.
Mengabdi kepada raja sangatlah susah // tidak boleh malas-malasan // harus disertai dengan kemantapan // selalu setia dan patuh kepada Raja // mematuhi apa yang menjadi perintahnya.
2
Mapan ratu kinarya wakil Hyang Agung, // marentahken hukum adil, // pramila wajib den enut, // kang  sapa tan manut ugi, // mring parentahe sang katong.
Karena Raja adalah wakil Tuhan // yang memerintah dengan hukum adil // sehingga wajib dipatuhi // barang siapa yang tidak mematuhinya // atas perintah sang raja.
3
Aprasasat mbadal ing karsa Hyang Agung, // mulane babo wong urip, // saparsa ngawuleng ratu, // kudu eklas lair batin, // aja nganti nemu ewuh.
Bagaikan membantah perintah Tuhan Yang Maha Agung // sehingga manusia hidup // ketika mengabdi kepada raja // harus ikhlas lahir batin // jangan sampai menemukan kesulitan.
4
Ing wurine yen ati durung tuwajuh, // angur ta aja angabdi, // becik ngindhunga karuhun, // aja age-age ngabdi, // yen durung eklas ing batos.
Di belakang hari jika hati belum mantap // lebih baik janganlah mengabdi // lebih baik bernyanyilah tembang Jawa saja // jangan segera mengabdi // jika belum ikhlas di dalam hatinya.
5
Angur angindhunga bae nora ewuh, // lan nora nana kang ngiri, // mung mungkul pakaryanipun, // nora susah tungguk kemit, // seba mapan nora nganggo.
Lebih baik bernyanyi tembang Jawa itu tidak sulit // dan tidak akan ada yang iri // hanya menjalankan pekerjaannya saja // tikda usah menunggu gardu penjagaan // menghadap pun tidak diperlukan.
6
Mung yen ana tontonan nonton neng lurung, // glindhang-glindhung tanpa keris, // sarwi mbanda tanganipun, // kemul bebede sasisih, // andhodhok pinggiring bango.
Jika saja ada pertunjukan cukup melihat di jalanan // berikap semaunya semaunya tidak usah memakai keris // dengan menggendong tangannya sendiri // memakai sarung sebelah saja // berjongkok di pinggir jalan.
7
Suparandene jroning tyas anglir tumenggung, // mangku bawat Senen Kemis, //mangkono iku liripun, //nora kaya wong angabdi, // wruh ing palataran katong.
Namun demikian di dalam hatinya bergaya bagaikan seorang Tumenggung // menguasai daerah Senin dan Kamis // seperti itulah contohnya // Tidak seperti orang yang mengabdi Raja // akan melihat halaman keraton raja.
8
Lan keringan sarta ana aranipun, // lan ana lungguhe ugi, // ing salungguh-lungguhipun, // nanging ta dipun pakeling, // mulane pinardi kang wong.
Dan mendapat kehormatan dan ada julukannya // juga ada kedudukannya // atas kedudukan yang diberikan kepadanya // namun harus selalu ingat // sehingga selalu menjadi cita-cita banyak orang.
9
Samubarang ing karsanira sang ratu, // sayekti kudu nglakoni, // sapalakartine iku, // wong kang padha-padha ngabdi, // pagaweane pan saos.
Segala kehendak raja // harus dijalankannya // atas segala perintahnya // Mnusia yang sama-sama mengabdi // tanggungjawabnya adalah sama saja.
10
Kang nyantana bupati mantri panewu, // kaliwon paneket miji, // panalawe lan panajung, tanapi para prajurit, // lan kang nambutkaryeng katong.
Yang mengabdi menjadi Bupati, Mantri, dan Panewu // Kaliwon, Paneket Miji // Panalawe dan Panajung dan juga para prajurit // dan yang bekerja kepada raja.
11
Kabeh iku kuwajiban sebanipun, // ing dina kang amarengi, // ing wiyosira sang prabu, // sanadyan tan miyos ugi, //pasebane aja towong.
Kesemuanya berkewajiban untuk menghadap raja // pada hari yang telah ditentukan // ketika sang raja keluar hadir di singgasana // walau pun tidak hadir juga // menghadap kepada raja janganlah sampai kosong tidak menghadap.
12
Ingkang lumrah yen kerep seba wong iku, // nuli ganjaran denincih, //yen tan oleh nuli
mutung, // iku sewu-sewu sisip, // yen wus mangarti ingkang wong.
Pada umumnya jika sering menghadap, maka orang itu // biasa mengharapkan hadiah yang menjadi tujuannya // jika tidak mendapatkannya kemudian patah semangat // itu sungguh teramat sangat salah // Jika seseorang telah mengerti.
13
Tan mangkono etunge kang sampun weruh,// mapan ta datan den pikir,// ganjaran pan wis karuhun,// amung naur sihing gusti,// winales ing lair batos.
Tidak lah demikian bagi yang telah memahami // karena hal itu tidak terpikirkan // hadiah telah diterimanya // hanya membalas kemurahan raja // dan dibalas sampai dengan lahir batin.
14
Setya tuhu saparentahe pan manut, // ywa enggana karseng gusti, // wong ngawula pamanipun, // lir sarah munggeng jaladri, // darma lumaku sapakon.
Selalu setia dan mematuhi atas segala perintahnya // selalu menjalankan kehendak raja // orang mengabdi itu bisa diibaratkan // bagaikan ombak di lautan // hanya sebatas bergerak atas segala perintahnya.
15
Dene begja cilaka utawa luhur, // asor iku pan wis pasthi, // ana ing badanireku, // aja sok anguring-uring, // marang gusti sang akatong.
Sedangkan beruntung, Celaka atau terhormat // dan derajat rendah itu sudah digariskan /// atas diri seseorang // jangan suka marah-marah // kepada Tuan Raja.
16
Mundhak ngakehaken ing luputireku, // mring gusti tuwin Hyang Widhi, // dene ta sabeneripun, // mupusa kalamun pasthi, // ing badan tan kena menggok.
Itu bisa memperbanyak kesalahanmu // kepada raja serta kepada Tuhan // sedangkan yang seharusnya // terimalah yang sudah menjadi ketentuan kepastian-Nya // atas diri tidak boleh membantahnya.
17
Tulisane ing lokil-makful rumuhun, //papancer sawiji-wiji, // tan kena owah sarambut, // tulising badan puniki,// aja na mundur pakewuh. 
Sudah tertulis di dalam Lahumul Mahfud sejak dahulu // terperinci satu demi satu // tidak akan berubah walau sebesar rambut // atas garis hidup dalam diri // jangan sampai membantah apa yang telah digariskan.

VII.
NYANYIAN : DURMA

1
Dipunsami ambanting sariranira, //  cegah dhahar lan guling, //  darapon sudaa, //  nepsu kang ngambra-ambra, //  rerema ing tyasireki, //  dadi sabarang, //  karsanira lestari.
Agar menjalankan melatih dengan keras raga dirimu // mencegah makan dan tidur // dan juga mengurangi dan mengendalikan // nafsu yang berkobar-kobar // tenangkan dalam batinmu // agar segala // yang menjadi kehendak dirimu menjadi selamat.
2
Ing pangawruh lair batin aja mamang, //  yen sira wus udani, //  ing sariranira, //  yen ana kang amurba, //  misesa ing alam kabir, //  dadi sabarang, //  pakaryanira ugi.
Atas ilmu lahir batin janganlah ragu // jika dirimu telah mengerti // atas dirimu sendiri // bahwa ada yang menguasai // Sang Penguasai jagad raya // juga menguasai atas // segala perbuatanmu juga.
3
Bener luput ala becik lawan begja, //  cilaka mapan saking, //  ing badan priyangga, //  dudu saking wong liya, //  pramila denngati-ati, //  sakeh durgama, //  singgahana den eling.
Benar salah buruk dan baik dan juga beruntung //celaka adalah berasal // dari diri pribadi // bukan karena perbuatan orang lain // sehingga berhati-hatilah // semua penghalang // hindarilah dan selalu sadar dan ingatlah itu.
4
Mapan ana sesiku telung prakara, //  nanging gedhe pribadi, //  pan iki lirira, //  ingkang telung prakara, //  aja anggunggung sireki, //  kalawan aja, //  nacad kapati-pati.
Ada larangan tiga macam // larang besar atas diri // dan ini atas dirimu // yang tiga perkara // Jangan selalu memuaskan diri // dan juga jangan // mencela yang teramat sangat.
5
Lawan aja mamaoni barang karya, //  thik-ithik mamaoni, //  samubarang polah, //  tan kena wong kumlebat, //  ing mangsa mengko puniki, // mapan wus lumrah, //  padha wasis maoni.
Dan jangan mencela atas segala sesuatu // sedikit-sedikit mencelanya // atas segala macam tingkah // tingkah dari setiap orang // Pada jaman sekarang ini // sudah menjadi kebiasaan // pandai mencela dan menyalahkan.
6
Mung tindake dhewe nora winaonan, //  ngrasa bener pribadi, //  sanadyan benera, //  yen tindake wong liya, //  pesthine ingaran sisip, //  iku kang lumrah, //  nganggo bener pribadi.
Hanya perbuatan diri sendiri yang tidak dicela dan disalahkan // karena merasa paling benar sendiri // walau tindakan yang benar // jika itu dilakukan oleh orang lain // pasti disalahkan juga // pada umumnya demikian // hanya bersandar kepada kebenaran diri sendiri saja
7
Nora nana panggawe kang luwih gampang, //  kaya wong memaoni, // sira ling-elinga,// aja sugih waonan, //  den samya raharjeng budi, // ingkang prayoga, //  singa-singa kang lali.
Tidak ada perbuatan yang lebih mudah // seperti pekerjaan menyalah dan mencela // ingatlah oleh dirimu // jangan senang mencela dan menyalahkan // perbaikilah budi pekerti diri // itu lebih baik // hindarilah yang sedang lupa.
8
Ingkang eling angelingena ya marang, //  sanak kanca kang lali, //  den nedya raharja, //  mangkana tindakira, //  yen datan kaduga uwis, //  teka menenga, // aja sok angrasani.
Yang sadarlah yang mengingatkan kepada // kerabat dan sahabat yang sedang lupa // agar selamat semuanya // seperti itu lah seharusnya tindakanmu // jika tidak berkenan lebih baik // diamlah saja // jangan suka membicarakan kejelekan di belakangnya.
9
Nemu dosa anyela sapadha-padha, //  dene wong ngalem ugi, //  yen durung tetela, //  ing beciking manungsa, //  aja age nggunggung kaki, // menek tan nyata, //  dadi cirinireki.
Akan mendapat dosa jika mencela sesamanya // sedangkan menyanjung itu juga // jika belum jelas kebenarannya // atas kebaikan seseorang // jangan tergesa-gesa menyanjungnya // jika yang kau sanjung itu belum nyata kebenarannya // akan menjadi cela dirimu.
10
Dene ingkang kaprah ing mangsa samangkya, //  yen ana den senengi, // ing pangalemira,// pan kongsi pandirangan, //  matane kongsi mandelik, // nadyan alaa, //  ginunggung becik ugi.
Sedangkan yang umum di jaman sekarang // jika ada sesuatu yang disenangi // atas sanjungan dirimu // hingga sampai berlebihan // sehingga matanya melotot // walaupun jelek disanjung baik juga.
11
Aja ngalem aja mada lamun bisa, //  yen uga jaman mangkin, //  iya samubarang, //  yen ora sinenengan, //  den poyok kapati-kati,// nora prasaja, //  sabarang kang denpikir.
Jangan menyanjung dan jangan mencela jika bisa // dan juga di jaman sekarang // atas segala sesuatu // jika tidak disenanginya // di cela teramat sangat // karena tidak baik // atas segala yang ada dipikirannya.
12
Ngandhut rukun becik ngarepan kewala, //  ing wuri angrasani, //  ingkang ora-ora,// kabeh kang rinasan, //  ala becik denrasani, // tan parah-parah, // wirangronge gumanti.
Bersikap baik hanya di depan saja // di belakangnya menjelek-jelekan // atas hal yang bukan-bukan // dan semua yang di perbincangkannya // baik dan buruk di kata-katai // dengan sangat parahnya // masuk ke Nyanyian Wirangrong.

VIII.
NYANYIAN : WIRANGRONG

1
Densamya marsudeng budi, //  wiweka dipunwaspaos, //  aja dumeh dumeh bisa muwus, //  yen tan pantes ugi, //  sanadyan mung sakecap, // yen tan pantes prenahira.
Berusahalah memperbaiki budi pekerti // pertimbangan harus di dahulukan // jangan hnnya karena bisa berbicara // jika hal itu tidak pantas // walau hanya sepatah kata // jika tidak tepat penempatannya.
2
Kudu golek mangsa ugi, //  panggonan lamun miraos, //  lawan aja age sira muwus, //  dununge den kesthi, //  aja age kawedal, //  yen durung pantes rowangnya.
Harus mencari waktu yang tepat itu seharusnya // tempatnya juga harus diperhitungkan jika ingin bicara // penempatannya harus tepat // jangan segera diucapkan // jika belum pantas siapa teman bicaranya.
3
Rowang sapocapan ugi, //  kang pantes ngajak calathon, //  aja sok metua wong calathu, //  ana pantes ugi, //  rinungu mring wong kathah, //  ana satengah micara.
Teman bertutur kata // yang pantas diajak membicarakan sesuatu // jangan sembarang bicara // ada yang tidak pantas juga // jika didengar oleh orang banyak // ketika sedang berbciara.
4
Tan pantes akeh ngawruhi, //  mulane lamun miraos, //  dipun ngarah-arah ywa kabanjur, //  yen sampun kawijil, //  tan kena tinututan, //  mulane dipun prayitna.
Tidak pantas jika banyak yang mendengarnya // sehingga jika ingin bicara // dipertimbangkan terlebih dahulu jangan sampai sembarang bicara // jika ucapan telah keluar // tidak bisa ditarik kembali // maka dari itu berhati-hatilah dalam berbicara.
5
Lan maninge wong ngaurip, //  aja ngakehken supaos, //  iku kagwe reged badanipun, //  nanging mangsa mangkin, //  tan na etung prakara, // supata ginawe dinan.
Dan juga bahwa orang hidup // jangan banyak-banyak mendoakan kejelekan // itu bisa mengotori raganya // namun di jaman sekarang // tidak ada yang memperhitungkannya // mendoakan kejelekan dilakukan tiap harinya.
6
Den padha gemi ing lathi, //  aja ngakehken pipisoh, //  cacah-cucah srengen ngabul-abul, //  lamun andukani, //  den dumeling dosanya, // mring abdi kang manggih duka.
Berhati-hatilah menjaga mulut // jangan memperbanyak berkata-kata kotor // berkata-kata kotor di sembarang tempat // jika memarahi seseorang // tunjukanlah kesalahannya // terhadap pembantu mu yang kau marahi.
7
Lawan padha den pakeling, //  teguhena lair batos, //  aja ngalap randhaning sadulur, //  sanak miwah abdi//, kanca rewang sapangan, // miwah maring pasanakan.
Dan selalulah ingat // kuatkan lahir batin mu // jangan mengharapkan janda dari saudara // kerabat serta pembantu // teman seperjuangan // serta terhadap handai taulan.
8
Gawe salah grahitani, //  ing liyan kang sami anon, //  nadya lilaa lananganipun, //  kang angrungu elik, //  ing batin tan pitaya, //  mangsa kuranga wanodya.
Menjadi salah dalam pikirannya // atas seseorang yang mengeahuinya // walau ikhlas atas suaminya // yang mendengar akan dijadikan bahan pembicaraan // dalam batinnya tidak percaya // bahwa sesungguhnya tidak kurang lah wanita.
9
Tan wurung dipuncireni, //  ing batin ingaran rusoh, //  akeh jaga-jaga jroning kalbu, //  arang ngandel batin, //  ing tyase padha suda, // pangendele mring bandara.
Pada akhirnya pun akan selalu diperhatikan // dalam batin disebut tindakan kotor // banyak peringatan dari batin sendiri // namun jarang yang mempercayainya // dalam batinnya semakin berkuran // kepercayaanya terhadap Tuannya.
10
Ana cacad agung malih//  anglangkungi saking awon, //  apan sakawan iku kenipun, //  dhingin wong madati, //  pindho wong ngabotohan, //  kaping tiga wong durjana.
Ada juga cacat yang besar // melebihi segala kejelekan // ada empat macamnya // yang pertama orang yang suka ganja // kedua orang yang suka judi // yang ke empat Menjadi Penjahat dan Pencuri.
11
Kaping sekawane ugi, //  wong ati sudagar awon, //  mapan suka sugih watekipun, //  ing rina lan wengi, //  mung bathine den etang, //  alumuh lamun kalonga.
Dan yang keempat adalah // manusia yang jahat hatinya // hanya mencari keuntungan pribadi saja itu wataknya karena berwatak rentenir // di siang dan malam hari // hanya keuntungan diri yang dihitungnya // tidak mau jika mengalami kerugian.
12
Iku upamane ugi, //  duwe dhuwit pitung bagor, //  mapan nora marem ing tyasipun, //  ilanga sadhuwut, //  gegetun patang warsa, //  padha lan ilang saleksa.
Sebagai perumpamaan // mempunyai uang tiga karung // itu pun belum puas dalam hatinya // jika hilang sedikit // menyesalnya hingga empat tahun // bagaikan hilang puluhan juta.
13
Wong ati sudagar ugi, //  sabarang prakara tamboh, //  amung yen ana wong teka iku, //  anggagawe ugi, //  gagadhen pan tumranggal, //  ulate teka sumringah.
Orang yang berwatak rentenir // segala masalah menjadi biasa // jika saja ada orang yang mendatanginya // dengan membawa // barang yang bisa digadaikan itu yang diperhatikan // sikapnya bersemangat.
14
Dene wong durjana ugi, //  nora nana kang denbatos, //  rina wengi amung kang denetung,// duweke lyan nenggih, //  dahat datan prayoga, // kalamun watek durjana.
Sedangkan seorang durjana juga // tidak ada yang dibatinnya // pada siang dan malam yang dihitungnya // adalah milik orang lain saja // itu tidak baik // jika mempunyai watak durjana.
15
Dene bobotoh puniki, //  sabarang pakaryon emoh, //  lawan kathah linyok para padu, //  yen pawitan enting, //  tan wurung anggagampang, //  ya marang darbeking sanak.
Sedangkan Penjudi itu // malas bekerja // dan banyak bertengkarnya // jika kehabisan modalnya // yang akhirnya menggampangkan // atas barang milik saudaranya.
16
Nadyan wasiyating kaki, //  nora wurung dipunedol, //  lamun menang endang gawe angkuh, //  pan kaya bupati, //  weweh tan ngarah-arah, // punika awoning bangsat.
Walau itu barang wasiat // akhirnya pun dijualnya juga // jika menang judinya maka bersikap sombong // bersikap bagaikan Bupati // memberikan derma tanpa perhitungan // itulah sejahat-jahatnya penjahat.
17
Kabutuh pisan mamaling, //  tinitenan saya awon, //  apan boten wonten panedipun, pramilane sami, //  sadaya nyinggahana, //  anggugulang ngabotohan.
Jika kehabisan modal maka mencuri // sehingga mendapat ciri yang jelek // dan tidak ada berhentinya // sehingga sebaiknya // hindarilah hal itu // jangan suka berjudi.
18
Dene ta wong kang madati, //  kesede kaamoran lumoh, //  amung ingkang dadi senengipun, //  ngadhep diyan sarwi, //  linggih ngamben jejegang, // sarwi leyangan bedudan.
Sedangkan orang yang suka candu dan mabuk // malasnya bercampur-campur // dan yang menjadi kesenangannya // menghadap api sambil // duduk dan mengangkat kakinya // dan bergoyang-goyang badannya bagaikan badut.
19
Yen leren nyeret adhidhis, //  netrane pan merem karo, //  yen wus ndadi awake akuru, //  cahya biru putih, //  njalebut wedi toya, //  lambe biru untu pethak.
Jika berhenti menghisap candu mencari-carinya // matanya terpejam keduanya // jika telah kecanduan badannya pun kurus kering // ruman mukanya membiru // rupanya tidak karuan dan takut air // bibir membiru giginya putih.
20
Beteke satron lan gambir, //  jambe suruh arang wawoh, //  ambegane sarwi melar-mingkus, //  watuke anggigil, //  jalagra aneng dhadha, //  tan wurung ngestob bolira.
Mulutnya menghindari Gambir (perangkat makan sirih) // Buah Jambe dan sirih tidak mau // pernafasannya kesulitan // batuknya tiada henti // ingusnya mengumpul di dada // akhirnya pun muntah darah.
21
Yen mati nganggo ndalinding, //  suprandene nora kapok, //  iku padha singgahana patut, //  aja na nglakoni, //  wong mangan apyun ala, //  uripe dadi tontonan.
Jika mati badannya tertekuk // namun tidak kapok juga // Hal demikian hindarilah itu lebih baik // jangan sampai ada yang melakukannya // orang yang makan Apyun/candu itu jelek // hidupnya hanya menjadi tontonan saja.
22
Iku kabeh nora becik, //  aja na wani anganggo, //  panggawe patang prakara iku, //  den padha pakeling, //  aja na wani nerak, //  kang nerak tan manggih arja.
Hal itu semua tidak baik // jangan ada yang berani melakukannya // atas perbuatan empat hal tersebut // ingatlah hal itu // jangan ada yang berani melanggarnya // yang berani melanggarnya tidak bakalan menemukan keselamatan hidup.
23
Lawan ana waler malih, //  aja sok anggung kawuron, //  nginum sajeng tanpa mangsa iku,// endi lire ugi, //  angombe saben dina, //  pan iku wateke ala.
Ada lagi larangannya // jangan suka minum yang memabukan // minum Sajeng (tuak jawa) tanpa menghitung waktu itu // yang berarti // minum tiap hari // itu adalah watak yang jelek.
24
Kalamun wung wuru ugi, //  ilang prayitnaning batos, //  nora ajeg barang pikiripun, //  elinge ing ati, //  pan baliyar-baliyar, //  endi ta ing becikira.
Jika hal itu dilakukan juga // hilang kewaspadaan batin // pikirannya tidak pernah tetap // ingatan hatinya // selalu berubah-ubah // manakah kebaikannya?.
25
Lan aja karem sireki, //  ing wanodya ingkang awon, //  lan aja mbuka wadi sireku, //  ngarsaning pawestri, //  tan wurung nuli corah, //  pan wis lumrahing wanita.
Dan jangan kau menyenangi // kepada wanita yang bersifat jelek// dan janganlah engkau membuka rahasia // di hadapan wanita // akhirnya pasti terbuka // karena sudah umum bahwa wanita.
26
Tan bisa simpen wawadi, //  saking rupeke ing batos//, pan wus pinanci dening Hyang Agung, //  nitahken pawestri, //  apan iku kinarya//, ganjaran marang wong priya.
Tidak ada yang bisa menyimpan rahasia // karena sempit nalarnya // karena sudah menjadi ketetapan Tuhan // mencipta wanita // adalah sebagai // penghargaan bagi laki-laki.
27
Kabeh den padha nastiti, //  marang pitutur kang yektos, //  aja dumeh tutur tanpa dhapur, //  yen bakale becik, //  den anggo weh munfangat, // kaya pucung lan kaluwak.
Semuanya patuhilah // atas nasihat yang baik // jangan mengira nasihat tanpa dasar // jika akhirnya baik // pergunakanlah maka akan memberi manfaat // Masuk Nyanyian Pucung.

IX.
NYANYIAN : PUCUNG

1
Kamulane, //  kaluwak nom-nomanipun, //  pan dadi satunggal, //  pucung arane puniki, //  yen wis tuwa kaluwake pisah-pisah.
Awal mulanya // buah keluwak saat masih muda // adalah masih menyatu // yang disebut Pucung // jika sudah tua maka buah keluwak akan terpisah-pisah.
2
Denbudia, //  kapriye ing becikipun, //  aja nganti pisah, //  kumpula kaya enome, // enom kumpul tuwa kumpul kang prayoga.
Ambilah pelajaran atas hal itu // bagaimakah yang baik itu // jangan sampai berpisah // berkumpulnya bagaikan masih mudanya // yang baik itu ketika mudanya menyatu dan pada saat tuanya pun masih bersatu.
3
Aja kaya//  kaluwak enome kumpul, //  basa wis atuwa, //  ting salebar dhewe-dhewe, //  nora wurung bakal dadi bumbu pindhang.
Janganlah seperti // buah keluwak ketika mudanya berkumpul // setalah menjadi tua // menyebar sendiri-sendiri // akhirnya hanya menjadi bumbu masakan Pindang.
4
Wong sadulur, //  nadyan sanak dipunrukun, //  aja nganti pisah, //  ing samubarang karsane, //  padha rukun dinulu teka prayoga.
Dalam persaudaraan // walau dengan kerabat haruslah rukun // jangan sampai berpisah // atas segala hal // jika rukun dilihatpun itu lebih baik.
5
Abot entheng, //  wong duwe sanak sadulur, //  enthenge yen pisah, // pikire tan dadi siji, //  abotipun lamun biyantu ing karsa.
Berat dan ringan // orang memiliki kerabat dan saudara // ringanya jika sampai pisah // pemikirannya pun tidak akan menyatu // beratnya jika dibantu dalam kehendaknya.
6
Luwih abot, //  wong duwe sanak sadulur, //  jitus tandhingira,// yen golong sabarang pikir, //  kacek uga lan wong kang tan sugih sanak.
Lebih berat // orang mempunyai kerabat saudara // lebih baik jika dibandingkan // jika menyatu dalam pikirannya // akan berbeda jauh dengan orang yang tidak banyak saudaranya.
7
Lamun bener, //  lan pinter pamomongipun, //  kang ginawe tuwa, //  aja nganggo abot sisih, //  dipun padha pamengkune mring sentana.
Jika benar // dan pandai menjaganya // hingga sampai tua // jangan sampai berat sebelah // bertindak adillah kepada para kerabatnya.
8
Mapan ewuh, //  wong tinitah dadi sepuh, //  tan kena gumampang, //  iya marang sadulure, //  tuwa enom aja beda traping karya.
Tidak gampang // sikap orang yang dituakan // tidak bisa semaunya sendiri // sikap kepada saudaranya // jangan membedakan dan bertindaklah adil atas segala hal.
9
Kang saregep, //  kalawan ingkang malincur, //  padha denkawruhan, // sira alema kang becik, //  kang malincur age sira bendonana.
Kepada yang rajin // dan kepada yang pemalas // segeralah diketahui // yang baik sanjunglah dia // yang pemalas berilah pengajaran hukuman.
10
Yen tan mari, //  binendon nggone malincur, //  age tinatrapan, // sapantese lan dosane, // pan sentana dimene dadi tuladha.
Jika tidak berubah // hukum lebih berat karena malasnya // segera terapkanlah // ukur dengan kesalahannya // agar menjadi pelajaran bagi saudara yang lainnya.
11
Lan wong liya, //  darapon wedia iku, //  kang padha ngawula,// ing batine wedi asih, // pan mangkono labuhan wong dadi tuwa.
Dan kepada orang lain // harap menjadi takut // atas kepada yang mengabdi // di dalam hatinya takut namun sayang // memang seharusnya demikian perjuangan atas orang yang dituakan.
12
Den ajembar, //  den amot lan den amengku, //  den pindha segara, // tyase ngemot ala becik, //  mapan ana papancene sowang-sowang.
Bersikaplah luas pemikirannya // mampulah memuat dan menguasai // bersikaplah bagaikan lautan // batinnya mampu menampung hal yang jelek dan yang baik // karena memang ada pembagiannya sendiri-sendiri.
13
Pan sadulur, //  tuwa kang wjib pitutur, //  marang kang taruna, //  kang anom wajibe wedi, //  sarta manut wuruke sadulur tuwa.
Dan Saudara // yang tua yang wajib memberi nasihat // kepada yang masih muda // kewajiban bagi yang muda adalah hormat // dan menurut kepada nasihan dari saudara tua.
14
Kang tinitah, //  dadi enom aja mesgul, //  batin rumangsaa, // yen wis titahing Hyang Widhi, //  yen mesgula ngowahi kodrating Suksma.
Yang berkedudukan sebagai yang muda // janganlah mempunyai perasaan tidak enak hati // dalam batin merasalah // bahwa telah menjadi ketetapan Tuhan // jika merasa tidak enak hati akan merubah kodrat Tuhan.
15
Nadyan bener, //  yen wong anom dadi luput, //  yen ta anganggoa ing pikire pribadi, //  pramilane wong anom aja ugungan.
Walau pun benar // jika orang muda maka akan menjadi salah // jika hanya menuruti pikirannya sendiri // makanya jadi orang muda jangan bersikap semaunya.
16
Yen dadi nom, //  den weruh ing enomipun, //  dene ingkang tuwa, //  den kaya banyu ing beji, //  den awening paningale aja samar.
Jika jadi yang muda // sadarilah bahwa dirinya berkedudukan muda //s edangkan bagi yang tua // bersikaplah bagaikan air di seumber air // beningkan hatinya jangan sampai ragu-ragu.
17
Lawan maning, //  ana ing pituturingsun, //  yen sira amaca, //  layang sabarang layange, //  aja pijer katungkul ningali sastra.
Dan juga // ada nasihatku // jika engkau membaca // Serat atas sembarang serat // jangan hanya melihat isi tulisannya saja.
18
Caritane, //  ala becik dipunweruh, //  nuli rasakena,// layang iku saunine, // den karasa kang becik sira anggoa.
Ceritanya // yang baik dan yang buruk pahamilah // kemudian hayatilah // serat itu atas segala isinya // sampai kau rasakan makna sesungguhnya serta yang baik kau gunakanlah.
19
Ingkang ala, //  kawruhana alanipun, //  dadine tyasira//  weruh ala lawan becik, //  ingkang becik wiwitane sira wruha.
Sedangkan yang jelek // pahamilah kejelekannya // itu akan menjadikan batinmu // memehami hal yang jelek dan yang baik // asal dari yang baik pamahilah olehmu.
20
Wong kang laku, //  mangkana wiwitanipun, //  becik wekasanya, //  wong laku mangkana wite, //  ing satemah puniku pan dadi ala.
Orang yang besikap // seperti sejak awalnya // maka akan baik pada akhirnya // orang yang besikap tidak demikian // apda akhirnya akan menjadi tidak baik.
21
Ing sabarang, //  prakara dipun kadulu, //  wiwitan wekasan, //  bener lan lupute kesthi, //  ana becik wekasane dadi ala.
Atas segala // masalah perhatikanlah // awal dan akhirnya // benar dan salahnya pahami terlebih dahulu // karena ada hal yang baik namun akhirnya menjadi tidak baik.
22
Dipunweruh, //  iya ing kamulanipun, //  kalawan wekasan, //  punika dipun kaliling, //  ana ala dadi becik ing wekasan.
Pahamilah terlebih dahulu // atas awalnya // sampai dengan akhirnya // semuanya pertimbangkanlah // karena ada juga yang awalnya jelek akhirnya menjadi baik.
23
Ewuh temen, //  babo wong urip puniku, //  apan nora kena, //  kinira-kira ing budi, // arang mantep wijiling basa raharja.
Memang tidak gampang // manusia hidup itu // yang tidak bisa // dikira-kira akal budi // masuk ke Nyanyian Mijil.

X.
NYANYIAN : MIJIL

1
Poma kaki padha dipuneling, //  ing pitutur ingong, //  sira uga satriya arane, //  kudu anteng jatmika ing budi, //  ruruh sarwa wasis, // samubarangipun.
Wahai anakku ingatlah selalu // atas nasihat dariku // dirimu disebut juga sebagai satria // harus tenang dan baik budi pekertinya // sabar serta ahli // atas segala hal.
2
Lan den nedya prawira ing batin, //  nanging aja katon,//sasabana yen durung mangsane, //  kekendelan aja wani mingkis, //  wiweka ing batin, // den samar den semu.
Dan selalu berusaha bersifat satria di dalam batin // namun jangan sampai terlihat // tutupilah jika belum sampai pada pasanya // atas keberaniannya jangan sampai dihilangkan // tatalah dalam batinmu // agar menjadi samat dan tutupilah.
3
Lan densami mantep maring becik, //  lan ta wekas ingong, //  aja kurang iya panrimane, //  yen wus tinitah maring Hyang Widhi, //  ing badan puniki, //  wus papancenipun.
Dan selalu mantap dalam kebaikan // dan juga pesanku // jangan sampai kurang syukurnya // jika telah atas ketentuan Tuhan // kepada diri ini // memang sudah demikian adanya.
4
Ana wong narima wus titahing, //  Hyang pan dadi awon, //  lan ana wong tan nrima titahe, //  ing wekasan iku dadi becik, //  kawruhana ugi, //  aja salang surup.
Ada juga orang yang sudah menerima ketentuan dari // Tuhan namun menjadi tidak baik // dan ada juga orang yang tidak bisa menerima ketentuan-Nya // pada akhirnrya ada yang menjadi baik // pahami juga hal itu // jangan sampai salah penafsirannya.
5
Yen wong bodho kang tan nedya ugi, //  tatakon titiron, //  anarima ing titah bodhone, //  iku wong narima nora becik, //  dene ingkang becik, //  wong narima iku.
Jika orang bodoh yang tidak mengingkan untuk // bertanya dan meniru // dan menerima saja atas kebodohannya // itu orang yang menerima ketepan tuhan dengan cara tidak baik // sedangkan yang baik adalah // orang menerima ketetapan-Nya.
6
Kaya upamane wong angabdi, //  amagang sang katong, //  lawas-lawas katekan sedyane, //  dadi mantri utawa bupati, //  miwah saliyane, //  ing tyase panuju.
Bagaikan seumpama orang yang mengabdi // menawarkan tenaganya kepada ssang raja // lama-kelamaan akan tercapai tujuannya // akan menjadi Mantri atau Bupati // jika tikdak memikirkan yang lainnya // dalam pikirannya hanya satu saja tujuannya.
7
Nuli narima terusing batin, //  tan mengeng ing katong, //  tan rumasa ing kanikmatane, //  sihing gusti tekeng anak rabi, //  wong narima becik, // kang mangkono iku.
Kemudian memasrahkan diri sampai ke dalam batinnya // tidak berubah tujuannya kepada sang raja // dan tidak merasa tentang kenikmatannya // ketika menerima pemberian raja sampai kepada anak istrinya // orang yang ikhlas // adalah yang seperti itu.
8
Nanging arang ing mangsa samangkin, //  kang kaya mangkono, //  kang wis kaprah iya salawase, //  yen wis ana linggihe sathithik, //  apan nuli lali, //  ing wiwitanipun.
Namun dijaman sekarang sangatlah jarang // yang seperti itu // yang pada umumnya sejak jaman dahulu // Jika sudah mendapatkan kedudukan tingkat rendah // kemudian lupa // kepada asal mulanya.
9
Pangrasane duweke pribadi, //  sabarang kang kanggo, //  nora eling ing mula-mulane, //  witing sugih sangkaning amukti, //  panrimaning ati, // kaya nggone nemu.
Merasa diri bahwa milik pribadinya // atas segala keberhasilannya // tidak ingat sebab asalnya // kekyaan adalah awal kebahagiaan // atas penerimaan dalam hati // bagaikan karena menemukan sesuatu.
10
Tan rumasa murahing Hyang Widhi, //  jalaran sang katong, //  ing jaman mengko iya mulane, //  arang turun wong lumakweng kardi, //  tyase tan saririh, //  kasusu ing angkuh.
Tidak merasa bahwa itu adalah atas kemurahan Tuhan // yang dilewatkan sang raja // sehingga di jaman sekarang // jarang yang menurun jabatan seseorang // karena batinnya belum tenang // tergesa-gesa sombong terlebih dahulu.
11
Arang kang sedya amales ing sih, //  ing gusti sang katong, //  lawan kabeh iku ing batine, // tan anedya narima ing Widhi, //  iku wong kang tan wrin, // ing nikmat ranipun.
Jangan yang berniat membalas budi // kepada Tuhan dan juga Raja // dan juga kesemuanya itu di dalam isi hatinya // tidak berniat menerima kehendak Tuhan // itu adalah manusia yang belum mengetahui // tentang yang disebut nikmat sebagai sebutannya.
12
Wong kang tan narima dadi becik, //  titahing Hyang Manon, //  iki uga iya ta rupane, //  kaya wong kang angupaya ngelmi, //  lan wong sedya ugi, // kapinteran iku.
Orang yang tidak menerima namun menjadi baik // atas kehendak Tuhan // ini juga bagaikan // orang yang mencari ilmu // dan orang yang menginginkan // kepandaian itu.
13
Uwis pinter nanging iku maksih, //  nggonira ngupados, //  ing undhake ya kapinterane, //  utawa unggahing kawruh yekti, //  durung marem batin, // lamun durung tutug.
Sudah pandai namun itu juga masih // kau usahakan // atas bertambahnya kepanadaiannya // atau bertambah ilmunya // tidak akan mendapatkan kepuasan batin jiga belum tamat.
14
Ing pangrawuh ingkang densenengi, //  kang wus sem ing batos, //  miwah ing kapinteran wus dene, //  ing samubarang pakarya uwis, //  nora nganggo lali, //  kabeh wus kawengku.
Atas ilmu yang disenanginya // yang sudah puas dalam hatinya // karena telah mendapatkan kepandaiannya, demikian juga // atas segala pekerjaan sudah memahaminya // dan tidak akan pernah lupa // karena kesemuanya telah dikuasainya.
15
Yen wong kang kurang narima ugi, //  iku luwih awon, //  barang-gawe aja age-age, //  anganggoa sabar lawan ririh, //  dadi barang-kardi, //  resik tur rahayu.
Jika orang yang kurang penerimaannya itu // sangatlah sessat // setiap pekerjaan tidak tergessa-gesa // pergunakanlah kesabaran dan teliti // sehingga dalam setiap pekerjaanya // bersih dan selamat.
16
Lan maninge babo den pakeling, //  ing pitutur ingong, //  sira uga padha ngempek-empek, //  iya marang kang jumeneng aji, //  lair ing myang batin, //  den ngrasa kawengku.
Dan juga harap di perhatikan // atas nasihatku // kalian semua berusahalah mendekat // kepada yang menjadi raja // lahir batinnya // merasalah di bawah kekuasaannya.
17
Kang jumeneng iku kang mbawani,// wus karsaning Manon,// wajib padha wedi lan bektine,// aja mampang parentahing aji,// nadyan anom ugi,// lamun dadi ratu.
Yang menjabat itu yang menguasai // itu sudah kehendak Tuhan // wajib hormat dan mematuhinya // jangan membantah perintah raja // walau masih berumur muda // jika menjadi raja.
18
Nora kena iya denwaoni, //  parentahing katong, //  dhasar ratu bener parentahe, //  kaya priye nggonira sumingkir, // yen tan anglakoni, //  pesthi tan rahayu.
Tidak boleh dibantah // atas perintah raja // karena raja itu benar perintahnya // bagaimanakah cara dirimu menghindar  // jika tidak menjalankan perintahnya // pastilah tidak akan selamat.
19
Nanging kaprah ing mangsa puniki, //  anggepe angrengkoh, //  tan rumasa lamun ngempek-empek, //  ing batine datan nedya eling, //  kamuktene iki, //  ngendi sangkanipun.
Namun sudah umum di jaman sekarang // menganggap atas perjuangannya sendiri // tidak merasa keberhasilannya karena mendekat penguasa // dalam hatinya tidak berniat untuk mengingatnya // bahka kebahagiaan hidupnya adalah // berasal dari mana.
20
Yen elinga jalarane mukti, //  pesthine tan ngrengkoh, //  saking batin durung ngrasakake, //  ing pitutur ingkang dhingin-dhingin, //  dhasar tan praduli, //  wuruking wong sepuh.
Jika mengingat asal mula sampai mulia hidupnya // pastilah tidak akan membantahnya // karena batin belum merasakan // atas isi nasihat yang dulu-dulu // karena tidak memperhatikan // ajaran orang tua.
21
Ing dadine barang tindak iki, //  arang ingkang tanggon, //  saking durung ana landhesane, //  nganggo ing karsanira pribadi, //  ngawag barang kardi, //  dadi tanpa dhapur.
Atas keberhasilan segala tindakannya // jarang yang benar-benar ahli // karena belum ada dasarnya // karena hanya bertindak semaunya // segala kerjanya asal-asalan saja // sehingga tanpa menggunakan patokan.
22
Mulane ta wekas ingsun iki, //  den kerep tatakon, //  aja isin ngatokaken bodhone, //  saking bodho witing pinter ugi, //  mung Nabi kakasih, //  pinter tan winuruk.
Maka dari itu pesan ku ini // sering-seringlah bertanya // janganlah malu memperlihatkan kebodohannya // karena dari bodohlah maka akan menjadi pintar // Hannya Nabi Kekasih Tuhan // yang pandai tanpa berguru.
23
Sabakdane pan tan ana ugi, //  pintere tatakon, //  mapan lumrah ing wong urip kiye, //  mulane wong anom den taberi, //  angupaya ngelmi, //  dadya pikukuh.
Selain dari padanya tidak akan ada yang bisa // kepandainya karena bertanya // karena wajar bagi orang hidup ini // Sehingga anak muda rajin-rajinlah // dalam mencari ilmu // untuk dijadikan pedoman hidupnya.
24
 Ing driyanira dadi tatali, //  ing tyas dimen adoh, //  sakehing ati kang ala kiye, //  nadyan lali ya pan nuli eling, //  yen wong kang wus ngelmi, //  kang banget tuwajuh.
Di dalam pikirannya menjadi pedoman // dalam hatinya agar menjauh // atas segala sifat jeleknya // walau terlupa maka akan segera ingat kembali // Jika orang berilmu // sangat mematuhi ilmunya.
25
Kacek uga lan kang tanpa ngelmi, //  sabarange kaot, //  dene ngelmu iku ingkang kangge, //  sadinane gurokna kariyin, //  pan sarengat ugi, // parabot kang perlu.
Sangat jauh berbeda atas orang yang tidak berilmu // segalanya termuat // sedangkan ilmu jika dipergunakan // dalam setiap harinya gurukanlah terlebih dahulu // dan juga Syari’atnya // dan syarat rukun-nya itu yang perlu.
26
Ngelmu sarengat puniku dadi, //  wawadhah kang yektos, //  kawruh tetelu kawengku kabeh//, pan sarengat kanggo lair batin, //  mulane den sami,// brangtaa ing ngelmu.
Ilmu syari’at itu yang menjadi // sumber kebenaran // ketiga jenis ilmu itu harus dikusai semuanya // dan Syari’at itu untuk lahir dan batin // maka dari itu agar supaya // semangat mencari ilmu.

XI.
NYANYIAN : ASMARA-NDANA

1
Padha netepana ugi, //  kabeh parentahing sarak, //  terusna lair batine, // salat limang wektu uga, //  tan kena tininggala, //  sapa tinggal dadi gabug, //  yen misih dhemen neng praja.
Agar patuhilah juga // atas semua perintah syari’at // baik dalam lahir maupun batin // Shalat lima waktu juga // tidak boleh ditinggalkan // siapa yang meninggalkannya maka ilmunya menjadi kosong // jika masih senang di dalam pergaulan.
2
Wiwit ana badan iki, // iya teka ing sarengat, //  ananing manungsa kiye, // rukun Islam kang lilima, //  nora kena tininggal, //  iku parabot linuhung, // mungguh wong urip neng dunya.
Asal mula raga ini // juga berasal dari syari’at // adanya manusia ini // Adalah Rukun Islam yang berjumlah lima // tidak boleh ditinggalkan // itu syarat yang luhur // bagi orang hidup di alam dunia.
3
Kudu uga den lakoni, //  rukun lilima punika, //  mapan ta sakuwasane, // nanging aja tan linakyan, //  sapa tan nglakonana, //  tan wurung nemu bebendu, //  padha sira esttokena.
Harus juga dijalankan // rukun Islam yang lima itu // dengan jalan semampunya // namun jangan sampai tidak dijalankan // siapa yang tidak menjalankannya // akhirnya mendapat bala // jalankanlah oleh kalian semua.
4
Parentahira Hyang Widhi, // kang dhawuh mring Nabiyullah, //  ing dalil kadis enggone, //  aja na ingkang sembrana, //  rasakna den karasa, //  dalil kadis rasanipun, //  dadi padhang ing tyasira.
Perintah Tuhan // yang memerintah kepada Nabi-Nya // berada di dalam Dalil dan hadits tempatnya // jangan ada ada yang menyepelekannya // rasakanlah hingga paham // rasa dari Dalil dan Hadits // sehingga menjadi terang hatimu.
5
Nora gampang wong ngaurip, //  yen tan weruh uripira, //  uripe padha lan kebo, //  anur kebo dagingira, //  kalala yen pinangana, //  pan manungsa dagingipun, //  yen pinangan pesthi karam.
Tidak mudah manusia hidup // jika tidak memahami hidupnya // hidupnya bagaikan seekor kerbau // lebih baik seekor kerbau karena dagingnya // khalal jika dimakan // namun daging manusia // jika dimakan pastilah kharam.
6
Poma-poma wekas mami, //  anak putu aja lena, //  aja katungkul uripe,// lan aja duwe kareman, //  marang papaes donya, //  siyang dalu dipun emut, //  yen urip manggih antaka.
Perhatikanlah pesanku ini // wahai anak putu jangan sampai terlena // jangan hanya memenuhi kebutuhan hidupnya // dan juga jangan terhanyut // atas keindahan dunia // siang malam agar selalu ingat dan sadar // jika hidup itu pasti akan mati.
7
Lawan aja angkuh bengis, //  lengus lanas langar lancang, //  calak ladah sumalonong, //  aja edak aja ngepak, //  lan aja siya-siya, //  aja jail para padu, //  lan aja para wadulan.
Dan janganlah sombong dan jahat // bermuka masam, mudah marah, menakutkan dan semaunya sendiri // calak ladah menyelonong // jangan edak jangan ngepak // dan jangan berbuat sia-sia // jangan usil dan suka bertengkar // jangan suka mengadukan.
8
Kang kanggo ing mangsa mangkin, //  prayayi nom kang den gulang, // kaya kang wus muni kuwe, //  lumaku temen kajena, //  tan nganggo etung murwat, //  lumaku kukudhung sarung,// anjaluk dendhodhokana.
Yang berlaku di masa sekarang // bagi kalangan muda yang dipelajarinya // seperti yang telah disebutkan itu // berjalan dengan benar akan terhormat // tidak mempergunakan pertimbangan dan penalaran // berjalan menutupi diri dengan sarung // meminta-minta sambil berjongkok.
9
Pan tanpa kusur sayekti, //  satriya tan wruh ing tata, // ngunggulaken satriyane, //  yen na ngarah dhinodhokan, //  anganggoa jajaran, //  yen niyat lunga anyamur, //  aja ndhodhokken manungsa.
Dan sesungguhnya tidak berguna // itu satria yang tidak mengerti aturan // mengunggulkan satria-nya // jika ada cita-citanya berjalan berjongkok // pergunalakanlah kuda // jika berniat pergi menyamar // jangan membuat repat manusia lainnya.
10
Iku poma dipuneling, //  kaki mring pitutur ingwang, //  kang wis muni mburi kuwe, //  yen ana ingkang nganggoa, //  cawangan wong mbelasar, // saking nora ngrungu tutur, //  lebar tan dadi dandanan.
Maka dari itu ingatlah // wahai anakku atas nasihatku // yang telah dijelaskan sebelumnya // jika ada yang menjalankannya // aturan orang yang tersessat // karena tidak mau mendengarkan nasihat // hancur tidak bisa dibetulkan lagi.
11
Barang-gawe dipun eling, //  nganggoa tepa-sarira, //  parentah lan sabenere, //  aja ambeg kumawawa, //  amrih den wedenana, //  dene ta wong kang wis luhung, //  nggone amengku mring bala.
Dalam setiap tindakan ingatlah // pergunakan perasaan pada diri sendiri // atas perintah yang sebenarnya // jangan merasa mampu // agar ditakutinya // sedangkan orang yang berderajat luhur // selalu melindungi saudaranya.
12
Den prih wedi sarta asih, //  pamengkune maring wadya, //  wineruhena ing gawe, //  den bisa aminta-minta, //  karyaning wadyanira, //  ing salungguh-lungguhipun, //  ana karyane priyangga.
Dengan harapan agar takut dan menyayanginya // perlindungannya terhadap sesamanya // tunjukanlah atas kewajibannya // bisalah membagi-bagi // pekerjaan kepada saudaranya // dengan sejelas-jelasnya // atas pekerjaanya sendiri-sendiri.
13
Sarta weruhna ing becik, //  gantungana ing tatrapan, //  darapon pethel karyane, //  dimene aja sembrana//, anglakoni ing karya, //  ywa dumeh asih sireku, // yen leleda tatrapana.
Dan juga tunjukanlah kebenaran // jadikan pedoman aturan // agar tepat dalam tiap pekerjaannya // agar tidak sembarangan // dalam melaksanakan pekerjaannya // jangan karena engkau sayang pada mereka // jika melanggar maka hukumlah.
14
Nadyan sanak-sanak ugi, //  yen leleda tinatrapan, //  murwaten lawan sisipe, //  darapon padha wedia, //  ing wuri ywa leleda, //  ing dana-kramanireku, //  aja pegat den warata.
Walau sanak kerabat juga // jika melanggar hukumlah // jelaskan atas kesalahannya // agar menjadi pelajaran // di belakang hari jangan sampai terulang // sedangkan pemberian hadiah dan penghargaan // jangan sampai putus dan juga harus merata.
15
Lan maninge suta mami, //  mungguh anggep wong ngawula, //  den suka sokur ing batos, //  aja pegat ing panedha, //  mring Hyang kang amisesa, // ing rina wenginipun, //  mulyaning nagara tata.
Dan juga wahai anakku // bahwa sikap orang mengabdi // agar senang dan bersyukur dalam hati // jangan berhenti berdoa // kepada Tuhan Yang Maha Kuasa // baik di siang atau pun di malam hari // dengan harapan agar mulia lah negaranya.
16
Iku uga den pakeling, //  kalamun mulya kang praja, //  mupangati mring wong akeh, //  ing rina wengi ywa pegat, //  nenedha mring Pangeran, // tulusing karaton prabu, //  miwah arjaning nagara.
Hal itu janganlah sampai kau lupakan // karena jika negara dalam keadaan mulia // maka akan sangat bermanfaat bagi orang banyak // Di siang dan malam hari janganlah berhenti // memohon kepada Tuhan // atas keselamatan negaranya // serta keraharjaan negaranya.
17
Iku wawalesing batin, //  mungguh wong suwiteng nata, //  ing lair setya tuhune, //  lawan cecadhang sakarsa, //  badan datan lenggana, //  ing siyang dalu pan katur, //  pati uriping kawula.
Itulah balasan batinmu // bagi orang yang mengabdi kepada raja // dalam tata lahir harus benar-benar setia // serta menjalankan segala perintah raja // dan selalu berserah diri // di siang dan malam hari selalu menyerahkan // hidup dan matinya kepada raja karena sadar sebagai hambanya.
18
Gumantung karsaning gusti, //  iku traping wadya setya, //  nora kaya jaman mangke, //  yen wis oleh kalungguhan, //  trape kaya wong dagang, //  ngetung tuna bathineipun, //  ing tyas datan rumangsa.
Itu semua terserah kehendak raja // itulah sikap hamba yang setia // tidak seperti di jaman sekarang // jika telah mendapat kedudukan // sikapnya bagaikan orang bedagang // menghitung untung dan ruginya // di hatinya tidak merasa.
19
Uwite dadi priyayi, //  sapa kang gawe mring sira, //  nora weruh wiwitane, //  iya weruha witira, //  dadi saking ruruba, //  mulane ing batinipun, // pangetunge lir wong dagang.
Sebabnya menjadi bangsawan // siapakah yang mengangkat dirimu // karena telah lupa pada asal mulanya // karena meyakini bahwa // keberhasilannya karena usaha sendiri // sehingga di dalam hatinya // berhtung bagaikan seorang pedagang.
20
Pikire gelisa pulih,// rurubane duk ing dadya,// ing rina wengi ciptane,// kapriye lamun bisaa,// males sihing bendara,// linggihe lawan tinuku,// tan wurung angrusak desa.
Dalam pikirannya agar segera kembali // pengorbanannya dalam perjuangannya // di siang dan malam hari yang ada dalam pikirannya // bagaimana agar bisa // membalas kebaikan tuannya // kedudukannya karena membeli // sikap yang demikian pada akhirnya akan merusak negara.
21
Pamrihe gelisa bathi, //  nadyan mbesuk denpocota, //  duweke sok wisa puleh, //  kapriye lamun tataa, //  polahe salang-tunjang, //  padha kaya wong bubruwun, //  tan etung duga prayoga.
Keinginannya segera mendapat keuntungan // walau di belakang hari jika dipecat // hartanya agar bisa kembali // mana mungkin bisa menata // sedang sikapnya semaunya sendiri // bagaikan orang yang sedang memetik sayuran // tidak mempergunakan pertimbangan baik buruknya.
22
Poma padha denpakeling, //  nganggoa sokur lan rila, //  narima ing sapancene, //  lan aja amrih sarana, //  mring wadya nandhang karya, // lan padha amriha iku, //  arjaning kang desa-desa.
Wahai sadar dan ingatlah // selalu bersyukur dan ikhlas // terimalah atas segala bagian hidupnya // dan jangan berpamrih dengan jalan // orang lain yang bekerja // dan selalu berharaplah // atas kesejahteraan negaranya.
23
Wong desa pan aja nganti, //  ewuh nggone nambut-karya, //  sasawah miwah tegale, //  nggaru maluku tetepa,// aja denulah-ulah//, dimene tulus nanandur, //  pari kapas miwah jarak.
Para penduduk desa jangan sampai // kesulitan saat bekerja // di sawah dan di tegalnya // Menggaru dan mluku // janganlah diganggu // agar mudah bercocok tanam // menanam padi kapas dan jarak.
24
Yen desa akeh wongneki, //  ingkang bathi pasthi sira, //  wetuning pajeg undhake, //  dipun rereh pamrihira, //  aja nganti rekasa, //  den wani kalah rumuhun, // beya kurang paringana.
Jika di desa banyak orang yang berhasil // yang untung adalah dirimu // karena semakin naik pajaknya // sehingga usahakanlah // jangan sampai kesulitan // beranilah mengalah terlebih dahulu // jika kekuarangan biaya berilah dahulu.
25
Kapriye gemaha ugi, //  sakehe kang desa-desa, //  salin bekel pendhak epon, //  pametune jung sacacah, //  bektine karobelah, //  satemah desane suwung, //  priyayi jaga pocotan.
Usahakn agar banyak pengahsilan bertaninya // di desa-desa // berganti pemimpinya tiak hari Pon // penghasilannya hanya sedikit // kepatuhannya di rubah // sehingga desa menjadi kosong // sehingga para bangsawan berjaga di pojok desa.
26
Poma aja anglakoni, //  kaya pikir kang mangkana, //  tan wurung lingsem temahe, //  den padha angestokena, //  mring pitutur kang arja, //  nora nana alanipun, //  wong nglakoni kabecikan.
Janganlah bertindak // hal yang demikian // pada akhirnya akan malu sendiri // maka dari itu patuhilah // atas nasihat yang baik // itu tidak ada jeleknya // orang yang berbuat kebaikan.
27
Nom-noman samengko iki, //  yen den pituturi arja, //  arang kang angrungokake, //  den slamur asasembranan, //  emoh yen anirua, // malah males apitutur, //  pangrasane uwis wignya.
Para muda-muda di jaman sekarang // ketika diberi nasihat yang baik // jarang yang mau mendengarkan // disambi dengan sikap semaunya // tiak mau untuk meniru // justra memabalas menasehatinya // karena merasa telah mahir.
28
Aja ta mengkono ugi, //  yen ana wong cacarita, //  rungokena saunine, // ingkang becik sira nggoa, //  buwangen ingkang ala, //  anggiten sajroning kalbu // ywa nganggo budi nom-noman.
Janganlah bersikap seperti itu // jika ada orang yang bercerita // dengarkanlah isi ceritanya // cerita yang baik pakailah // dan buanglah cerita yang jelek // berlatihlah di dalam batin // jangan menggunakan budi anak muda-muda.

XII.
Sinom

1
Ambege kang wus utama,// tan ngendhak gunaning janmi,// amiguna ing aguna,// sasolahe kudu bathi,// pintere den alingi,// bodhone dinokok ngayun,// pamrihe den inaa,// aja na ngarani bangkit,// suka lila denina sapadha-padha.
Sikap manusia tingkat utama // tidak mau menyaingi kepandaian sesamanya // Berguna bagi siapa saja // setiap yang dikerjakan harus menguntungkan orang lain // kepandaiannya di tutupi // kebodohannya diletakkan di muka // dengan harapan agar diremehkan // jangan sampai ada yang mengira bahwa dirinya pandai // ikhlas ketika di hina oleh sessamanya.
2
Ingsun uga tan mangkana,// balilu kang sun alingi,// kabisan sundekek ngarsa,// isin menek denarani,// balilu ing sujanmi,// nanging batiningsun cubluk,// parandene jroning tyas,// lumaku ingaran wasis,// tanpa ngrasa prandene sugih carita.
Saya belum bisa bersikap seperti itu // kebodohanku yang saya tutupi // kepandaianku saya letakkan di depan // malu jika dikira // sebagai orang bodoh oleh sesamamnya // namun dalam hatiku masih sangat bodoh // namun demikian di dalam batin // mengaku serba bisa // tidak merasa bahwa hanya sebatas bisa bercerita.
3
Tur duk ingsun maksih bocah,// akeh kang amituturi,// lakuning wong kuna-kuna,// lalabetan ingkang becik,// miwah carita ugi,// kang kajaba saking ngebuk,// iku kang aran kojah,// suprandene ingsun iki,// teka nora nana undhaking kabisan.
Dan ketika saya masih anak-anak // banyak yang memberi nasihat // Budi pekerti orang gjaman dahulu // yang meninggalkan bekas yang baik // Dan ceritanya juga // yang berasal dari penalaran // itu yagn disebut petuah // namun demikian diriku ini // pun tidak bertambah keahlianku.
4
Carita nggoningsun nular,// wong tuwa kang momong dhingin,// akeh kang sugih carita,// sun rungokken rina wengi,// samengko maksih // eling sawise diwasaningsun,// bapak kang paring wulang,// miwah ibu mituturi,// tata-krama ing pratingkah kang raharja.
Ceritaku saya hanya meniru saja // dari petuah orang di jaman dahulu // yang banyak meninggalkan petuah // saya dengarkan siang dan malam // sehingga sampai sekrang masih ku ingat // sampai hidupku menginjak dewasa // Ayak yang memberi ajaran // dan juga ibu yang memberikan nasihat // aturan sopan santun dan juga dalam bersikap yang baik.
5
Nanging padha ngestokena,// pitutur kang muni tulis// yen sira nedya raharja,// anggonen pitutur iki,// nggoningsun ngeling-eling,// pitutur wong sepuh-sepuh,// muga padha bisaa,// anganggo pitutur becik,// ambrekati wuruke wong tuwa-tuwa.
Namun jalankanlah // nasihat yang tertulis // jika dirimu ingin selamat // pakailah nasihat yang ada di dalam buku ini // Kumpulan dari yang selalu ku ingat-ingat // atas nasihat orang tua-tua di jaman dahulu // semoga dapatlah // menjalankan nasihat yang baik // akan bermanfaat atas nasihat dari orang tua-tua di amsa lalu.
6
Lan aja na lali padha,// mring luluhur ingkang dhingin,// satindake den kawruhan//, angurangi dhahar guling,// nggone ambanting dhiri,// amasuh sariranipun,// temune kang sineja //,mungguh wong nedha ing Widhi,// lamun temen lawas enggale tinekan.
Dan janganlah ada yang lupa // kepada leluhurnya // sikap perilakunya pahamiah // yang selalu mengurangi makan dan tidur // dalam mengendalikan keinginan diri // membersihkan jiwa raganya // agar tercapai apa yang menjadi kehendaknya // bagaikan orang yang selalu berdoa kepada Tuhan // jika dijalankan secara sungguh-sungguh, lama-lama pasti akan terkabul.
7
Pangeran kang sipat murah,// njurungi kajating dasih,// ingkang temen tinemenan,// pan iku ujaring dalil,// nyatane ana ugi// iya Ki Ageng ing Tarub,// wiwitane nenedha,// tan pedhot tumekeng siwi,// wayah buyut canggah warenge kang tampa.
Tuhan Yang Maha Pemurah // Mengabulkan apa yang diminta sang hamba // yang meminta dengan cara sungguh-sungguh // itulah apa yang dikatakan di dalam dalil // dalam kenyataannya ada contohnya // Yaitu Ki Ageng Tarub // yang mengawali dalam berdoa // hingga hasilnya tidak terputusa sampai kepada anak  // cucu buyut canggah Wareng  yang menerima atas terkabulnya doanya.
8
Panembahan Senapatya,// kang jumeneng ing matawis,// iku kapareng lan mangsa,// dhawuh nugrahaning Widhi,/ saturune lestari,// saking brekating luluhur,// mrih tulusing nugraha,// ingkang kari-kari,// wajib uga anirua lakunira.
Panembahan Senopati // Yang menjadi raja di Mantawis // itu yang mendapatkan anugerah // atas terkabulnya doa para sesepuhnya yang doanya telah dikabulkan oleh Tuhan // terus sampai ke anak cucunya // atas barokah dari para leluhur // agar lestarinya anugrah // kepada yang ditinggalkannya // laku yang demikian itu wajib ditiru.
9
Mring luhur ing kuna-kuna,// enggone ambanting dhiri,// iya sakuwasanira,// sakuwate anglakoni,// nyegah turu sathithik,// sarta nyuda dhaharipun,// pirabara bisaa,// kaya ingkang dhingin-dhingin,// atirua sapratelon saprapatan.
Mencontoh para leluhurnya di masa lalu // cara mengendalikan diri // adalah sebatas kemampuan mu // sebatas kekuatan dalam menjalankannya // mengurangi tidur sedikit demi sedikit // dan juga mengurangi makananannya // lebih baik lagi jika bisa menjalankan // seperti yang dijalankan oleh para leluhur di masa lalu // menirulah sepertiga atau seperemepat bagian saja, sduah cukup.
10
Ana ta silih bebasan,// padha sinaua ugi,// lara sajroning kapenak,// suka sajroning prihatin,//lawan ingkang prihatin,// mapan suka ing jronipun,// iku den sinaua,// lan mati sajroning urip,// ing wong kuna pan mangkono kang den gulang.
Ada juga ucapan // agar dapat menjadi pelajaran, yaitu // sakit ketika sehat // gembira ketika mendapat musibah // dan jika sedang mengalami kesengsaraan hidup // maka selalu bahagia di dalam hatinya // belajarlha sikap seperti itu // dan juga mati ketika masih hidup // itu yang dijalankan oleh oarang di jaman dahulu.
11
Pamoring Gusti kawula,// pan iku ingkang sayekti,// dadine sotya ludira,// iku den waspada ugi,// gampangane ta kaki,// tembaga lawan mas iku,// linebur ing dahana,// luluh amor dadi siji,// mari nama kencana miwah tembaga.
Menyatunya antara Tuhan dan Hamba // itulah yang sebenarnya // itu yang membersihkan jiwa raga // namun harus penuh kewaspadaan // sebagai gambaran yang gampang itu // Temba dan emas ketika // dilebur di dalam pembakaran // hancur menyatu menjadi satu // tidak ada yang bernama emas atau pun tembaga.
12
Ingaranana kencana,// pan wus kamoran tembagi,// ingaranana tembaga,// wus kamoran kencana di,// milila dipun wastani,// mapan suwasa puniku,// pamore mas tembaga,// pramila namane salin//, lan rupane sayekti puniku beda.
Namun jika disebut emas itu pun kurang tepat // karena telah tercampuri tembaga // dan jika disebut tembaga // itu pun telah tercampur emas // sehingga disebut // setelah menyatu keudanya // adalah bercampurnya Emas Tembaga // sehingga berganti nama // dan juga rupanya itu akan berubah pula.
13
Cahya abang tuntung jenar,// punika suwasa murni,// kalamun gawe suwasa,// tembagane nora becik,// pambesote tan resik,// utawa nom emasipun,// iku dipun pandhinga,// sorote pesthi tan sami,// pan suwasa bubul arene punika.
Cahaya kemerahan agak kekuningan // itu suawa murni // jika membuat suwasa (Jenis logam percampuran tembaga dan emas), // Jika tembaga dari kualitas jelek // dan pembakarannya tidak bersih // atau ems muda // itu jika dilihat // sinarnya pasti tidak sama // dan dsiebut suasa bubul itu namanya.
14
Yen arsa karya suwasa,// darapon dadine becik,// amilihana tembaga,// oleha tembaga prusi,// binesot ingkang resik,// sarta mase ingkang sepuh,// resik tan kawoworan,// dhasar sari pasthi dadi,// iku kena ingaran suwasa mulya.
Jika ingin membuat suasa // agar jadi yang baik // pilihlah tembaga // dari jenis prusi // digosok hingga bersih // dan emasnya pun yang tua // bersih dan tidak ercampur apapun // dari bahan yang bagus pasti hasilnya pun bagus // itu yang disebut suasa mulya.
15
Puniku mapan upama,// tepane badan puniki,// lamun arsa ngawruhana,// pamore kawula Gusti,// sayekti kudu resik,// aja katempelan nepsu,// luwamah lan amarah,// sarta suci lair batin,// dadi mene sarira bisaa tunggal.
Itu sebagai perlambang // atas diri ini // jika inging mengetahui // menyatunnya hamba dengan Tuhan // itu pun harus bersih // jangan tercampur nafsu // luamah dan amarah // serta suci lahir batinnya // sehingga diri agar bisa menyatu.
16
Lamun ora mangkonoa,// sayektine nora dadi,// mungguh ngelmu ingkang nyata,// nora kena den sasabi,// ewuh gampang sayekti,// puniku wong duwe kawruh,// gampang yen winicara,// angel yen durung marengi,// ing wektune binuka jroning wardaya.
Jika tidak demikian // pasti tidak akan bisa // sedangkan ilmu yang nyata // tidak bisa dipahami // sulit dan mudah itu sesungguhnya // itu bagi orang yang berilmu // mudah jika hanya dibicarakan // sangat sulit jika belum mendapat anugerah-Nya // Ketika hati telah terbuka.
17
Nanging ta sabarang karya,// kang kinira dadi becik,// pantes den talatenana,// lawas-lawas mbok pinanggih,// den mantep jroning ati,// ngimanken tuduhing guru,// aja uga bosenan//, kalamun arsa utami,// mapan ana dalile kang wus kalakyan.
Maka atas segala tindakan // yang diinginkannya akan menjadi baik // panta jika dilakukan dengan telaten // lama-kelamaan akan bisa ketemu // mantapkanlah di dalam hati // yakinlah terhadap petunjuk guru // jangan sampai mempunyai sifat cepat bosan // jika ingin mendapatkan ilmu yang utama // dan hal itu telah tercantum di dalam hadits.
18
Para luluhur sadaya,// nggone nenedha mring Widhi,// bisaa mbaboni praja,// dadi ugering rat Jawi,// saking talaten ugi,// enggone katiban wahyu,// ing mula mulanira,// lakuning luluhur dhingin,// andhap asor enggone anamur lampah.
Para leluhur di masa lalu // dalam melakukan permohonan kepada Tuhan // Agar bisa sebagai penguasa Kerajaan // untuk menjadi panutan di Tanah Jawa // Dan karena dijalankan dengan tekun // Sehingga mendapat anugerah // sebagai awal nya // yang dijalankan oleh para leluhur di masa lalu // dengan cara sabar dan menyamar ketika menjalankan Tirakat bertapa.
19
Tapane nganggo alingan,// pan sami alaku tani,// iku kang kinarya sasab,// pamrihe aja katawis,// ujubriya lan kibir,// sumungah ing siningkur,// lan endi kang kanggonan, wahyuning karaton Jawi,// tinempelan anggenipun kumawula.
Ketika bertapa dengan cara di tutup-tutupi // dengan jalan sambil bertani // itu yang digunakan sebagai penyamarannya // dengan harapan agar tidak nampak // agar tidak pamer dan kibir // dan sifat sombong pun telah ditinggalkannya // Dan siapa pun yang mendapat Wahyu Raja di Tanah Jawa // di tutupi dengan cara menyamar sebagai rakyat jelata.
20
Puniku laku utama,// tumindak sarta kekelir,// nora ngatingalken lampah,// wadine kang denalingi,// panedyane ing batin,// pan jero pangarahipun,// asore ngelmu rasa,// prayoga tiniru ugi,// anak putu aja na tinggal lanjaran.
Itu adalah sikap laku utama // bergerak dan menyamar // tidak menunjukan apa yang sedang dijalankannya // rahasianya yang disembunyikan // Cita-citanya ada di dalam batinnya // dan dalam serta sungguh-sungguh dalam tujuannya // dengan cara menggunakan ilmu rasa // hal demikian baik untuk ditiru // anak cucu jangan sampai meninggalkan panutan sesepuhnya.
1
Lawan ana kang wasiyat,// prasapa kang dhingin-dhingin,// wajib padha kawruhana// mring anak putu kang kari,// lan aja na kang lali,// anerak wewaleripun,// marang luluhur padha,// kang minulyakken ing Widhi,// muga-muga mupangatana kang darah.
Ada juga yang berwasiat // mengambil dari ajaran di masa lalu // Wajib untuk diketahui // oleh anak cucunya di kemudian hari // dan jangan sampai ada yang melupakannya // melanggar atas larangannya // atas larangan para leluhurnya // yang selalu memuliakan Tuhan-nya // semoga bermanfaat atas keturunannya yang sedarah.
22
Wiwitan kang aprasapa,// Ki Ageng ing Tarub weling,// ing satedhak turunira,// tan rinilan nganggo keris,// miwah waos tan keni,// kang awak waja puniku,// lembu tan kena dhahar,// daginge lan ora keni,// angingua marang wong Wandhan tan kena.
Yang pertama berwasiat // adalah wasiat Ki Ageng Tarub // kepada anak keturunannya // tidak diperkenankan memakai keris // dan tombak yang // terbuat dari baja  // dan daging lembu jangan dimakan // dan tidak boleh // memelihara orang Wandhan.
23
Dene Ki Ageng Sesela,// prasapane ora keni,// ing satedhak turunira,// nyamping cindhe denwaleri,// kalawan nora keni,// ing ngarepan nandur waluh,// wohe tan kena mangan,// Panembahan Senapati,// ing ngalaga punika ingkang prasapa.
Sedangkan Ki Ageng Sela // larangannya tidak boleh // atas anak keturunanya // memakai kain jenis Cinde  // dan tidak boleh // menanam labu di halaman rumah // dan tidak boleh memakan buahnya // Panembahan Senapati, larangannya adalah.
24
Ing satedhak turunira,// mapan nora denlilani,// nitih kuda ules napas,// lan malih dipun waleri,// nitih turangga ugi,// kang kokoncen surinipun,// dhahar ngungkurken lawang,// ing wuri tan na nunggoni,// dipunemut aja na nerak prasapa.
Atas anak keturunannya // tidak diperkenankan // naik kuda berbulu Napas // dan dilarang juga // menaiki kuda // yang surinya berjuntai // makan sambil membelakangi pintu // karena di belakangnya tidak ada yang menunggunya // ingatlah jangan sampai ada yang melanggarnya.
25
Jeng Sultan Agung Mataram,// prasapane nora keni,// mring tedhake yen nitiha,// jaran bendana yen jurit,// nganggo waos tan keni,// kang landheyan kayu wergu,// lan tan ingaken darah,// yen tan bisa tembang Kawi,// pan prayoga satedhak sinaua.
Sang Sultan Agung Mataram // wasiatnya tidak boleh // kepada anak turunnya // ketika berperang dilarang naik kuda Bendana // tidak boleh membawa tombak // yang tangkainya terbuat dari kayu wergu // dan tidak diakui sebagai anak keturunannya // jika tidak bisa nembang Jawa/Kawi // tidak baik atas anak keturunanya, maka belajarlah.
26
Jeng Sunan Pakubuwana,// kang jumeneng ing Samawis,// kondur madeg Kartasura,// prasapanipun tan keni,// nenggih kalamun nitih,// dipangga saturunipun,// Sunan Prabu Mangkurat,// waler mring saturuneki,// tan linilan ngujung astana ing Betah.
Sunan Pakubuwana // Raja di Semarang // kemblai ke kartasura // wasiatnya tidak boleh // yaitu menaiki // Gajah atas anak keturunannya // Sunan Mangkurat // Wasiat kepada anak cucunya // dilarang berziarah ke makam Butuh.
27
Lawan tan kena nganggoa,// dhuwung sarungan tan mawi,// kandelan yen nitih kuda,// kabeh ajaa na kang lali,// lan aja na nggagampil,// puniku prasapanipun,// nenggih Jeng Susuhunan,// Pakubuwana ping kalih,// mring satedhak turunira linarangan.
Dan tidak boleh memakai // keris tertutup tanpa pendhok jika naik kuda // jangan sampai ada yang melupakannya // dan jangan ada yang menganggap enteng // wasiatnya dari // Sang Sunan // Pakubuwana ke dua // kepada anak keturunannya melarang.
28
Mangan apyun nora kena,// sineret tan den lilani,// inguntal pan linarangan,// sapa kang wani nglakoni,// narajang waler iki,// yen nganti kalebon apyun,// pan kena ing prasapa,// jinabakken tedhakneki,// Jeng Susuhunan ingkang sumare Nglaweyan.
Dilarang memakan candu // menghisap ganja itu dilarangnya // memakan pun tidak boleh // siapa pun yang berani melakukannya // melanggar larangan ini // jika sampai kemasukan candu // akan terkena hukuman // dikeluarkan dari garis keturunan // dari Sunan yang dimakamkan di Laweyan.
29
Prasapa Jeng Susuhunan,// Pakubuwana kaping tri,// mring satedhak turunira,// mapan datan denlilani,// agawe andel ugi,// wong kang seje jinisipun,// puniku linarangan,// anak putu wuri-wuri,// aja na kang wani nrajang prasapa.
Wasiat sang Sunan // Pakubuwana ke tiga // kepada anak keturunannya // tidak boleh // mengangkat pemimpin pasukan // dari bangsa asing // itu sangat dilarangnya // atas anak cucunya di belakang hari // jangan sampai ada yang berani melanggar wasiat ini.
30
Wonten waler kaliwatan,// saking luluhur kang dhingin,// linarangan angambaha,// wana Krendhawahaneki,// dene kang amaleri,// sang Dananjaya ing dangu,// lan malih winaleran,// kabeh tedhake Matawis,// yen dolana ing wana Rami tan kena.
Ada wasiat yang terlewat // yang berasal dari leluhur masa lalu // dilarang memasuki // Hutan Krendhawahana // sedangkan yang memberi wasiat // adalah Sang Dananjaya di masa lalu // dan ada larangan juga // semua keturunan Mataram // dilarang bermain di hutan Rami.
31
Dene sisirakanira,// yen tedhak ing Demak ugi,// anganggo wulung tan kena,// lawan ta kang nyirik malih,// bebed lonthan tan kena,// kalamun tedhak Madiyun,// lan payung dhanddhan abang,// tedhak Madura tan keni,// nganggo poleng lan bathikan parang-rusak.
Sedangkan larangan // atas keturunan Demak adalah // tidak diperbolehkan memakai baju wulung atau serba hitam // dan tidak diperkenankan pula // bersarung Lontan bercorang-careng, itu tidak boleh // itu jika pergi ke Madiun // dilarang menggunakan payung  bertangkai merah // itu jika pergi ke Madura // tidak boleh bercorak poleng belang-belang dan tidak boleh memakai bathik Parang rusak.
32
Tedhaking Kudus tan kena,// adhahara daging sapi,// tedhaking Sumenep ika,// nora kena ajang piring,// watu pan datan keni,// dhahar kidang dagingipun,// mapan ta linarangan,// godhong palasa kinardi,// ajang mangan pan puniku nora kena.
Anak cucu Kudus tidak boleh // memakan daging sapi // Keturunan Sumenep itu // tidak boleh mempergunakan piring yang terbuat // dari batu itu tidak boleh // dan dilarang memakan daging kijang // dan juga dilarang // menggunakan daun Plasa (Sejenis tumbuhan) // untuk digunakan tempat makanan.
33
Kabeh anak putu padha,// eling-elingen ywa lali,// prasapa kang kuna-kuna walering luluhur dhingin,// estokna ing jro ngati,// aja nganti nemu dudu,// kalamun wani nerak,// pasthi tan manggih basuki,// Sinom Salin Girisa ingkang atampa.
Wahai semua anak cucu // ingatlah wasiat itu jangan sampai lupa // Wasiat dari jaman dahulu larangan leluhur di masa lalu // patuhilah sampai ke dalam hati // jangan sampai mendapat halangan // jika berani melanggarnya // pasti tidak akan menemukan keselamatan // berganti nyanyian Girisa.

XIII
NYANYIAN : GIRISA

1
Anak putu denestokna, // warah wuruke si bapa,// aja na ingkang sembrana,// marang wuruke wong tuwa,// ing lair batin den bisa,// anganggo wuruking bapa,// ing tyas den padha santosa,// teguheno jroning nala.
Anak cucu patuhilah // ajaran dan nasihat sang ayah // jangan ada yang menganggap sembarangan // atas ajaran orang tua // di lahir dan batin gunakanlah // ajaran ayahmu // di dalam hati haruslah teguh // teguhkan di dalam otak pula.
2
Aja na kurang panrima,// ing papasthening sarira,// yen saking Hyang Mahamulya,// nitahken ing badanira,// lawan dipun awas uga,// asor luhur waras lara,// tanapi begja cilaka//, urip tanapi antaka.
Jangan ada yang merasa kurang ikhlas // atas takdir pada diri // jika itu berasal dari Tuhan Yang Maha Mulia // Yang menciptakan raga dirimu // dan harus berhati-hati pula // Derajat rendah dan tinggi sehat dan sakit // dan juga untung dan celaka // hidup dan matinya.
3
Iku saking ing Hyang Suksma,// miwah ta ing umurira,// kang cendhak lawan kang dawa,// wus pinesthi mring Hyang Suksma,// duraka yen maidoa,// miwah kuranga panrima,// ing lohkilmahfule kana,// tulisane pan wis ana.
Itu atas takdir Tuhan // serta juga atas umur dirimu // yang berumur pendek dan panjang // telah digariskan oleh Tuhan // Durhaka jika tidak mempercayainya // dan jika tidak ikhlas menerimanya // karena hal itu telah tertulis di Lahumul Mafud sejak dahulu // tulisan itu telah ada.
4
Yogya padha kawruhana,// sisikune badanira,// ya marang Hyang Mahamurba,// kang misesa marang sira,//yen sira durung uninga,// prayoga atatakona,// mring kang padha wruh ing makna,// iku kang para ngulama.
Juga pahamilah // atas murka Tuhanmu // yaitu Tuhan Yang Maha Kuasa // yang menguasai atas dirimu // jika engkau belum paham // sebaiknya bertanyalah // kepada yang telah paham atas makna rahasia-Nya // itulah para Ulama.
5
Kang wis wruh rahsaning kitab,// darapon sira weruha,// wajib mokaling Hyang Suksma,// miwah wajibing kawula,// lan mokale kawruhana,// miwah ta ing tata-krama,// sarengat dipunwaspada,// batal karam takokena.
Yang telah memahami rahasia Kitab // dan juga dirimu harus memahami pula // sifat Wajib dan Mokal dari Tuhanmu // serta sifat wajib bagi hamba // serta mokalnya pun harus kau pahami // dan juga tentang adab sopan santun serta Akhlak // yang telah di atur dalam Syariat itu pahamilah // hukum batal kharam tanyakanlah.
6
Sunat lan perlu punika,// prabot kanggo saben dina,// iku kaki dipun padha,// terang ing pitakonira,// lan aja bosen jagongan,// marang kang para ngulama,// miwah uwong kang sampurna,// pangawruhe mring Hyang Suksma.
Yang Sunah pun perlu juga // dijalankan setiap harinya // wahai anakku agar menjadi // terang maka tanyakanlah // dan jangan bosan duduk bersama // dengan para Ulama // serta duduk dengan orang yang sudah sempurna // Pemahamannya tentang Tuhan.
7
Miwah patrap tata-krama,// ing tindak-tanduk myang basa,// kang tumiba marang nistha,// tuwin kang tumibeng madya,// tanapi tibeng utama,// iku sira takokena,//ya marang wong kang sujana,// miwah ing wong tuwa-tuwa.
Serta sikap sopan santun // dalam tingkah laku dan bahasa // yang mengarah kepada kenisthaan // serta yang jatuh di tengah-tengahnya // atau pun tentang yang Paling Utama // hal itu tanyakanlah // kepada orang yang benar-benar telah memahaminya // serta kepada para sesepuh Pinisepuh yang telah mumpuni.
8
Kang padha bisa micara,// tuwin ingkang ulah sastra,// iku pantes takonana,// bisa madhangken tyasira, //karana ujaring sastra utama teka carita,// ingkang kinarya gondhelan,// amurukken mring wong mudha.
Yang sudah ahli dalam berbicara // serta para ahli sastra // itu yang pantas sebgai tempat bertanya // sehingga bisa memberi pencerahan batin dirimu // karena isi sastra yang baik itu dari cerita // yang menjadi pedomannya // untuk mengajari anak muda.
9
Lawan sok karepa maca//, sabarang layang carita,// aja anampik mring layang, //carita kang kuna-kuna,// layang babad kawruhana,// caritane luhurira,// darapon sira weruha,// lalakone wong prawira.
Dan juga sering-seringlah membaca // tentang buku cerita // jangan menolak buku apapun // yang berisi cirita di jaman dahulu // Serat Babad pahamilah // yang menceritakan leluhurmu // agar engkau menjadi mengetahui // kisah hidup para Pahlawan.
10
Miwah lalakon nalika,// kang para Wali sadaya,// kang padha oleh nugraha,// asale saking punapa,// miwah kang para satriya,// kang digdaya ing ayuda,// lakune sira tirua,// lalabetan kang utama.
Dan juga kisah tentang // Semua para Wali // yang telah mendapat anugerah // itu dikarenakan apa ? // serta kisah para satria // yang ahli dalam berperang // kisah hidupnya bisa engkau tiru // Perjuangannya itulah yang utama.
11
Nora susah amirungga,// mungguh lakuning satriya,// carita kabeh pan ana,// kang nistha lan kang utama,// kang asor kang luhur padha,// miwah lakuning nagara,// pan kabeh aneng carita,// ala becik sira wruha.
Tidak usah ragu-ragu // tentang perjalanan para satria // semua ceritanya itu ada // yang nista dan yang utama // yang rendah dan yang luhur itu sama // serta kisah perjalanan Negara // kesemuanya ada dalam cerita // cerita yang baik dan buruk itu pahamilah.
12
Yen durung mangarti sira,// caritane takokena,// ya marang wong tuwa-tuwa,// kang padha wruh ing carita,// iku ingkang dadi uga,// mundhak kapinteranira,// nanging ta dipunelingan,// sabarang kang kapiyarsa.
Jika engkau belum paham // isi ceritanya maka tanyakanlah // kepada orang tua-tua // yang paham isi ceritanya // itu yang bisa menyebabkan // bertambah kepadaian dirimu // namun juga harus ingat // atas semua yang kau dengar.
13
Aja na tiru si bapa,// banget tuna bodho mudha,// kethul tan duwe grahita,// katungkul mangan anendra,// nanging anak putu padha,// mugi Allah ambukaa,// marang ing pitutur yogya,// kabeh padha anyakepa.
Jangan meniru Ayah ini // yang sangat merugi bodoh dan ilmunya masih muda // lambat berfikir dan tidak banyak penalarannya // karena selalu makan dan tidur saja // namun anak cucu ku // semoga Allah membuka // atas nasihat ku ini // semuanya saja patuhilah..
14
Ing sawewekasing bapa,// muga ta kalakonana,// kabeh padha mituruta,// panedhaningsun mring Suksma,// lanang wadon salameta,// manggiha suka raharja,// ing dunya miwan akhirat,// dinohna ing lara roga.
Atas pesan sang Ayah // semoga bisa terlaksana // semoga semua memathuinya // itulah permohonanku kepada Tuhan // Anak cucu baik yang laki-laki dan perempuan semoga selalu selamat // menemukan kebahagiaan dan keselamatan // di dunia dan akhirat // dijauhkan dari sakit dan coba.
15
Umure padha dawaa,// padha atut aruntuta,// marang sadulure padha,// padha sugiha barana,// tanapi sugiha putra,// pepaka jalu wanodya,// kalawan maninge aja,// nganti kapegatan tresna.
Semoga panjang umur // dan hidup rukun // serta semua saudaranya // semoga kaya harta // dan juga banyak anaknya // lengkap anak laki-laki dan wanita // dan juga // jangan sampai terputus rasa cintanya.
16
Padha uga denpracaya,// aja sumelang ing nala,// kabeh pitutur punika,// mapan wahyuning Hyang Suksma,// dhawuh mring sira sadaya,// jalarane saking bapa,// Hyang Suksma paring nugraha,// marang anak ingsun padha.
Dan juga harap percaya // jangan khawatir dalam pikirannya // semua nasihat ini // adalah Wahyu dari Tuhan // yang memerintah kepada dirimu // lantaran dari ayah // Semoga Tuhan memberi anugerah // kepada semua anak cucuku.
17
Den bisa nampani padha,// mungguh sasmitaning Suksma,// ingkang dhawuh maring sira,// wineruhken becik ala,// anyegah karepanira,// marang panggawe kang ala,// kang tumiba siya-siya,// iku paparing Hyang Suksma.
Semoga dapat menerima // sasmita Tuhan // yang memerintahkan kepada dirimu // memberitahukan yang baik dan jahat // dan mencegah kehendak dirimu // kepada pekerjaan jahat // yang berakhir sia-sia // itu adalah atas pemberian Tuhan semata.
18
Paring peling marang sira,// tinuduhaken ing marga,// kang bener kang kanggo uga,// ing donya ingkang sampurna,// mugi anak putu padha,// kenaa dadi tuladha,// kabecikaning manungsa//, tinirua ing sujanma.
Yang memberi peringatan kepada dirimu // memberi petunjuk jalan // kebenaran untuk dipergunakan // hidup didunia hingga sempurna // semoga anak cucu semua // agar bisa mencaji contoh // perbuatan baik manusia // semoga akan ditiru oleh sesamanya.
19
Sakehing wong kapengina,// aniru ing solah bawa,// marang anak putu padha,// anggepe wedi asiha,// kinalulutan ing bala,// kedhepa parantahira,// tulusa mukti wibawa,// ing satedhak-turunira.
Banyak orang yang menginginkan // meniru tingkah lakunya // kepada anak cucu ku // semoga selalu hormat dan mengasihinya // dipatuhi oleh sesamanya // mematuhi perintahmu // tetaplah bahagia dan wibawa // atas semua anak cucu keturunanku.
20
Didohna saking duraka,// winantua ing nugraha,// sakeh anak putu padha,// ingkang ngimanaken uga,// marang pituturing bapa,// Allah kang nyembadanana,// ing padonganingsun iya,// ing tyas ingsun wus rumasa.
Dijauhkan dari perbuatan durhaka // selalaulah mendapat anugerah // atas semua anak cucu // yang beriman dan percaya // atas nasihat ayah // Allah yang mengabulkannya // atas doa ku ini // di dalam batinku telah merasa.
21
Wak ingsun upama surya,// lingsir kulon wayahira,// pedhak mring surupe uga,// atebih maring timbulnya,// pira lawase neng donya,// ing kauripaning janma,// mangsa nganti satus warsa,// iya umuring manungsa.
Badanku ini ibarat matahari // sudah masuk waktu sore // sudah mendekati tenggelam // jauh ata waktu terbitnya // tidak lama berada di dunia // atas kehidupan manusia // masa akan sampai seratus tahun // umur dari manusia.
22
Mulane sun muruk marang,// kabeh ing atmajaningwang, //sun tulis sun wehi tembang,// darapon padha rahaba,// enggone padha amaca,// sarta ngrasakken carita,// aja bosan den apalna,// ing rina wengi elinga.
Sehingga saya memberi ajaran // kepada semua anak cucuku // saya tulis dalam bentuk lagu nyanyian // agar senang  // ketika membacanya // serta dalam memahami isi ceritanya // janganlah bosan dan hapalkanlah // di siang dan malam hari selalu ingatlah.
23
Lan mugi padha tirua,// kaya luluhure padha,// sudira betah atapa,// sarta waskitha ing nala,// ing kasampurnaning gesang,// kang patitis nora mamang,// iku ta panedhaningwang,// muga padha kalakona.
Dan semua bisa menirunya // seperti para leluhurnya // perwita tahan bertapa // serta cerdas pikirannya // atas kesempurnaan hidup // hidup tepat tidak ragu-ragu // itulah harapanku // semogalah terkabul.
24
Titi tamat kang carita,// serat wewaler mring putra,// kang yasa serat punika,// nenggih Kangjeng Susuhanan,// Pakubuwana kaping pat,// ing galih panedyanira,// kang amaca kang miyarsa,// yen lali muga elinga.
Telah tamatlah ceritanya // Serat nasihat kepada putra // yang membuat serat ini // adalah Kanjeng Sunan ? Pakubuwana ke empat // dengan harapan // bagi yang membaca dan mendengarkannya // jika sedang lupa semoga menjadi ingat.

25
Telasing panuratira,// sasi Besar ping sangalas,// Akad Kaliwon tahun Dal,// tata guna swareng nata (1735),// mangsastha windu Sancaya//, wuku Sungsang kang atampa,// ya Allah kang luwih wikan,// obah osiking kawula.
Selesai penulisan // pada Bulan besar tanggal sembilan belas // Hari Minggu Kliwon tahun Dal // Sandi tahun : Tata Guna Swareng Nata - Tahun (1735) // Pranata mangsa : Windu Sancaya // Wuku Sungsang (itu semua perhitungan Tahun Jawa). Wahai Allah yang Maha Tahu // atas tingkah dan cetusan hati hamba-Nya.


ooo000ooo
Kagungan dalem serat pawukon pananggalan yasan dalem ingkang sinuhun kangjeng Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping pitu, tetedhakan yasanipun ingkang rama panjenengan dalem ingkang sinuhun Susuhunan Pakubuwana ingkang kaping sekawan.

Kala dhawahing pangandika dalem, awitipun ingandikakaken ndehak ing dinten Sabtu Legi, wanci jam satunggil siyang, wuku: Tolu, tanggal kaping 17 Rejeb, mangsa kalima, ing tahun Jimawal. Angkaning warsa 1765 windu: Sancaya, sinangkalan: Misik Rasa Sabdaning Ratu.

Ingkang nyerat abdi dalem carik Ngabei Sastrawijaya, ing Surakarta-adiningrat, ing kawan taun sampurna panedhakipun kagungan dalem serat wukon pananggalan sapanunggilipun, ing dinten Respati Manis, enjing wanci pukul 10, tanggal kaping 28, wulan Jumadilakir, wuku Gumbreg ing taun Be, sinangkalan: Sarira Rumasa Katitih ing Ratu, Windu: Sancaya.


Sepanjang, Sidoarjo, 3 April 2014.

1 komentar:

luvne.com ayeey.com cicicookies.com mbepp.com kumpulanrumusnya.com.com tipscantiknya.com